Қызанақ: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Content deleted Content added
ш r2.7.1) (Боттың үстегені: dsb:Tomata
Өңдеу түйіні жоқ
21-жол:
{{nutritionalvalue | name=Red tomatoes, raw | opt1n=Water | opt1v=95 g | kJ=75 | protein=1 g | fat=0.2 g | carbs=4 g | fiber=1 g | sugars=2.6 g | right=1 | vitC_mg=13}}
'''Қызанақ''' (Lycopersіcon)<ref name="source1">Қазақ ұлттық энцеклопедиясы 4 том</ref>, [[томат]], [[помидор]] — алқа тұқымдасына жататын бір және көп жылдық шөптесін [[өсімдік]]тер (кейде жартылай бұта). [[Оңтүстік Америка]]дан таралған. Оның 3 түрі бар (кейбір деректерде 7). [[Қазақстан]]да 1 түрі: кәдімгі (ас) Қызанақ (T. esculentum) барлық жерде өсіріледі. Сабағының биіктігі 30 — 40 см-ден жоғары. Жапырағы қауырсын тәрізді. Гүлінің түсі сары, жемісі — екі не көп ұялы жидек, пішіні әр түрлі. Салм. 25 — 500 г, кейде 800 — 900 г-ға дейін жетеді. Қызыл, сарғыш жемісінің құрамында 4,5 — 8,1% құрғақ зат, 3,5 — 8,5% органикалық қышқыл, [[минералдық тұз]]дар, С витамині, В, РР тобының витаминдері, [[каротин]] бар. Жемісін тамаққа пайдаланады, тұздайды, шырын алады. Қызанақ жылу сүйгіш және құрғақшылыққа төзімді. Өсуіне қолайлы температура 20 — 25С, температура 15С-қа дейін төмендегенде гүлдеуін, ал 10С-та өсуін тоқтатады. 1 — 2С-та үсікке шалдығады. Жартылай түйіршікті, қарашірігі мол топырақта жақсы өседі. Әр га-нан ашық жерде өсіргенде 150 — 200 ц, ал жылыжайларда 1 м2-нен 12 — 15 кг өнім алуға болады. Қазақстанның әр аймақтарында Қызанақтың әр мезгілде пісетін бірнеше сорттары бар. Ерте пісетін сорттары: [[Белый налив 241]], [[Ранний 80]], [[Ақтөбелік 85]], [[Глория]], т.б. сорттары [[Батыс Қазақстан]], [[Қостанай]],[[Шығыс Қазақстан]], [[Қарағанды]], [[Павлодар]], т.б. облыстарда аудандастырылған. Негізгі зиянкестері: картоп қоңыр көбелегі, ызылдауық қоңыз, колорадо қоңызы, т.б. Ең көп тараған аурулары: бактериялық теңбілділік, [[фитофториоз]], [[макроскориоз]], т.б. Қызанақ жөнінде ғылыми-зерттеу жұмыстарымен Қазақ картоп және көкөніс шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты шұғылданады.
 
== Өсімдік туралы ==
'''Қызанақ''' – жемісі жеуге жарамды, [[біржылдық]] немесе [[екіжылдық]] шөптесін өсімдік. Орыс тілінде [[«помидор»]] атауы итальян тіліндегі «pomodoro–алтын алма» дегеннен шыққан. Ал [[«томат»]] атауы француздардан [[«tomate»]] деген сөзінен аударылған. Отаны [[Оңтүстік Америка]], бұл жерде қызанақтың жабайы және жартылай мәдени түрін кездестіруге болады. Ең алғаш Еуропаға XVI ғасырдың ортасында [[Испания]], [[Португалия]], кейін [[Италия]] мен Францияға да жеткен. Басында барлығы қызанақты жеуге жарамсыз және улы деп есептеп, жемісінің әдемілігі үшін бақша өсімдігі ретінде ғана өсірген.
Қазіргі уақытта қызанақ ең кең таралған және өсіретін көкөністердің бірі болып саналады. Түрінің көптігімен, дәмімен және диеталық қасиеттерімен танымал. Қызанақтың тамыр жүйесі қатты және жақсы дамыған болып келеді. Кейбір түрлерінің тамыры 1 метр тереңдікке дейін барады. Өсімдікке дұрыс күтім жасалса, тамыр сабағының бойына да өсіп шығады. Осыдан қызанақты тек тұқымы арқылы емес, тамыр сабақтары арқылы да көбейтуге болатынын көреміз. Сабағының биіктігі түріне қарай 30 см-ден 2 метрге дейін барады. Ұсақ, сарғыш түсті болып келетін гүлдері бір түпке жиналып өседі. Бір сабағында аталықтары да, аналықтары да кездеседі. Жемісі өте шырынды, түріне қарай домалақ, сопақ, майда, ірі болады. Түсі ашық күлгіннен, қою қызылға дейін болып келеді және сары түстілері де кездеседі. Қызанақты жеміске де, көкөніске де жатқыза береді. Өйткені, 1893 жылы АҚШ Жоғарғы Соты қызанақты көкөніс деп қабылдаса, 2001 жылы еуропалықтар оны жеміс деп шешті. Біздің елде қызанақ көкөніс деп саналады.
 
== Күтімі ==
Қызанақтан ертерек өнім алу үшін жылыжайда немесе үй жағдайында наурыздың соңы, сәуір айларында көшетін дайындайды. Мамырдың 10-нан кейін немесе үсік жүріп өткеннен кейін бақшаға егеді.
Өнім алу мерзімі – шілде, қыркүйек айлары аралығы.
 
 
== Қолданылуы ==
Жылыжай жағдайында жыл он екі ай өнім алуға болады. Жеке жанұяға жетерлік қана өсіру үшін, базардан мамандар дайындап өсірген көшетті алған дұрыс. Ал шаруа қожалықтары үшін көшеттерді өздерінің дайындағаны тиімдірек.
 
== Қызанақ туралы тақпақ ==
 
Қайнатсаң-
 
Томатың,
 
Турасаң-
 
Салатың.
 
 
== Пайдаланған әдебиет==
<references/>
«https://kk.wikipedia.org/wiki/Қызанақ» бетінен алынған