Балбал: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Content deleted Content added
Өңдеу түйіні жоқ
Өңдеу түйіні жоқ
7-жол:
 
Балбал сөзі бал+бал, яғни соғу, қағу, үру дегенді білдіретін қос сөзден тұрады. Бірақ бірыңғай мағынаны білдіретін ұғым. Түркологтардың пікірінше,«тасты тіп-тік етіп қадап орнатқан белгілер» деген мағынаны білдіреді. Балбалдың этномәдени жөн-жосығы ежелгі түрік дәуірінде (VI-IX ғғ.) айрықша болды. Балбал - [[өлік]]тің аруағына арналған ғұрыптық кешендердің ең [[семантика]]лық мәнді компоненттерінің бірі. Ежелгі түркі [[ғұрып]]тық кешенінің құрамы арнайы барық-кесенеден, қорғаннан, сандықтастан, мәтін жазылған бітіктастан және оның тұғыртасынан (немесе тасбақасы), сондай-ақ бәдіздер - Балбалдардан тұрды (саны 10-600 данадан астамға дейін барады). Ежелгі түркі ғұрыптық кешендерінің көпшілігі қаған, тегін, [[тархан]], чүр, түдүн сынды [[билік иелері]]нің және атақты [[бекзадалар]]ының құрметіне арналып жасалды. [[Қарапайым халық]]тарға арналғандарыда бар.
Осы кешендерде аза тұту, ас беру немесе аруаққа бағышталған «жоқтау» сияқты этностың тіршілік циклының аса маңызды ғұрыптық жосындары атқарылған <ref>МаргұланМарғұлан Ә.Х. Ежелгі мәдениет куәлары. Алматы, 1966</ref>. Өліктің аруағына тағзым ету үшін яғни аруағын жөнелтуге және ас беруге қатысқандар өздерінің ел-жерінен әкелген ұзын тастарды сол өлікке арналған арнайы ғұрыптық кешеннің күншығыс бағытына қарай арасын шамамен біркелкі қашықтықта тізбектеп тігінен орнатқан. Аталмыш ғұрыптық кешенді салуға қатысқандардың әрқайсысы өз ру-тайпасының таңбаларын немесе көне түркі бітік жазуымен өз атын, лауазымдық атақтарын жазды. Бұл ежелгі түркілердегі - жоқтау рәсімінің маңызды элементтерінің бірі болған болуы керек <ref>Кызласов Л.Р. О значении термина «балбал» древнетюркских надписей // ТюркС. М., 1966; ДТС. М.-Л, 1969</ref>. Бәлкім осындай белгі қою арқылы осы рәсімге қатысушылар өздерінің өліктің аруағын құрметтегендігін және оны Тэңірі әлеміне шығарып салғандығын білдіргені депте айтуға болады. Балбал сөзінің «тас тізбек, қадаған тас» деген магынасы қазіргі қазақ тілінде «адам бейнелі mac мүсін» деген ұғымға ауысып кеткен. Сол себептен бәдізді де (тасмүсінді), тік орнатылған тастарды да балбал немесе [[сынтас]] деп атаған. X ғ.-дан бастап қазақ даласына ислам дінінің кеңінен таралуына байланысты балбал тастар қашау ісі өз мәнін жоя бастады. Себебі [[ислам діні]] адам бейнесін және жануар бейнесін қашауға тыйым салган. Ғалымдардың пайымдауынша, адам бейнесінде қашалған соңғы балбал тастар XII ғ.-ға жатады. Кейін балбал тастарды сагана тастар ауыстырған.Қазақы ортада сынтасты бұрыңғыдан қалған ескінің көзі ретінде бағалады<ref> Бейсенов А. Балбал // Түркістан. Халықаралық энциклопедия. Алматы, 2000</ref>
Балбал [[тас]] мүсін емес, дұрысында оның жанына тізбектеле қойылатын, сәл ғана өңделген, көбіне өңделмеген кішірек [[тас]] бағаналар. Бұларды тұрғызу — өлген [[адам|адамға]] [[құрмет]] көрсетіп, ескерткіш қоюдың бір түрі. Мысалы: атақты ойшыл әрі шешен Иоллық тегін әкесі [[Білге қаған]]ға ескерткіш орнатқанда былай деп жазған: “Әкем Қағанға балбық (балбал) тіктім”. [[Білге қаған|Білге]] қағанға арнаған [[Балбалдар]] тізбегі (Моңғолияда) 3 км, шамамен 750 тас. Балбалдарды [[Ә. Марғұлан]], Л.Р. Қызласов, [[А.Д. Грач]], [[С.Г. Кляшторный]], [[В.Д. Кубарев]], т.б. [[Қазақстан]], [[Тува]], <ref> Қазақ тілі. Энциклопедия. Алматы: [[Қазақстан Республикасы]] Білім, мәдениет және [[денсаулық сақтау министрлігі]], [[Қазақстан даму институты]], [[1998 ж]]., 509 бет. ISBN 5-7667-2616-3 </ref> [[Моңғолия]] жерлерінен тауып зерттеген. Әдетте, ол түркі [[дәуір]]інің (6 — 9 [[ғасыр]]) ғұрыптық тас қоршауларымен бірге орнатылады. Қоршаудың сыртындағы шығыс іргеге өлген адамның бейнесін беретін тас мүсін қойылса, одан әрі шығысқа қарай ондаған, кейде жүздеген Балбалдар тізбегі орнатылады.Зерттеулерге қарағанда, Балбалдар қаза болған батырдың өз бейнесін көрсетпейді. Мұндай [[тас бағаналар]] қаза болған ардақты батырмен қоштасу рәсімін, оған [[ас]] беру салтанатына елдердің таксономиялық орналасу жүйесі бойынша арнайы келіп қатысқан және бір-бірден Балбал тас әкеліп қойған түрлі рулық топтар мен жекелеген адамдардың құрметін көрсететін семантикалық өрісі кең [[символ]]дар болып табылады. Ә. Марғұланның деректері бойынша, ертеректе [[Қарқаралы]], [[Баянауыл]] жерлерінде жалпы саны 300—350-ден астам бағаналардан тұратын Балбал тізбектері кездескен. Бұндай аса үлкен тізбектер өлген адамның қадір-қасиетінің, беделінің тым зор болғанын білдіреді, көбіне Балбалдар тізбегі мұнан әлдеқайда аз болады. <ref> Қазақ энциклопедиясы, 2 том; </ref> <ref>Қазақ мәдениеті. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2005 ISBN 9965-26-095-8</ref>
 
«https://kk.wikipedia.org/wiki/Балбал» бетінен алынған