Қарашай-Шеркесия: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Content deleted Content added
Жаңа бетте: {{Infobox_Country |native_name = |conventional_long_name = Қарашай-Черкесия Республикасы |common_name = Қарашай-Черкесия |image_fl...
 
ш Кабардин-Балқар
10-жол:
|largest_city = [[Черкесск]]
}}
'''Қарашай-Черкесия''', Қарашай-Черкес республикасы – [[Ресей]] Федерациясының құрамындағы ұлттық құрылым. Солтүстік [[Кавказда]] орналасқан. [[Ставрополь]] және [[Краснодар]] өлкелерімен, [[Қабарда]]Кабардин-Балқар республикасы|Қабардин-Балқар республикасымен]], сондай-ақ [[Грузия|Грузиямен]] шекаралас. Жер аумағы 14,3 мың км2, халқы 436,1 мың [[адам]]. Ортасы – [[Черкесск]] қаланың ұлттық құрамы: [[орыстар]] – 175,9 мың (42,4%), [[қарашайлар]] – 129,4 мың (31,1%), [[черкестер]] – 40,2 мың (9,7%), [[абазалдар]] – 27,5 мың (6,6%) және [[ноғайлар]] – 13 мың [[адам]] (3,1%). Сондай-ақ татар, армян, грек, беларусь, қабарда ұлтының өкілдері бар. Байырғы тұрғындарының түгелге жуығы (қарашайлардың 99,2%-ы, черкестердің 98%-ы) республикадан тысқары жерлерде тұрады. [[Ресми тілі]] – қарашай, черкес, абаза, ноғай, орыс тілдері. Негізгі [[заң|заңы]] – 1996 ж. 5 наурызда қабылданған [[Конституция]]. Жоғары лауазымды басшысы – Республика әкімі. Ол 5 жыл мерзімге сайланады, бүкіл атқарушы билікке жетекшілік жасайды. Заң шығарушы органы – жалық жиналысы, 73 депутаттан тұрады. Әкімш.-аумақтық жағынан 8 ауданға бөлінеді.
Үлкен Кавказдың солтүстік беткейін, [[Эльбрус|Эльбрустың]] батысы мен солтүстіктін ала, оңтүстігінде [[Бас]] немесе [[Суайрық]] жотадан бастап, солтүстігінде [[Кавказ|Кавказдың]] етегіне дейінгі аралықта орналасқан. Солтүстігін Бүйір жота (ең биік жері – [[Эльбурс]] шыңы, 5642 м) алып жатыр. Бас жотада [[Пшиш]] (3790 м), Домбайөлген (4046 м), Гвандра (3984 м) шыңдары бар. Басты асулары – [[Клухор]] және [[Марух]]. Климаты биіктік белдеулерге байланысты өзгеріп отырады. [[Тау]] етегінде [[қаңтар]], [[ақпан]] айларының орташа темп-расы 5С, биік белдеуінде 10С. Ал шілде мен тамыздың орташа темп-расы тау етегінде 21С, тауда 8С. Жауын-шашынның жылдық мөлш. 550 – 2500 мм. [[Эльбрус]] пен [[Бас]] жотаның шыңдарын мұз жауып жатыр. Басты өзендері – [[Кубань]] және оның салалары (Теберда, Үлкен Зеленчук және Кіші Зеленчук, Уруп, Үлкен Лаба). Солтүстігінде қара топырақты өңірлер оңтүстікке қарай [[тау]] орманының қоңыр топырағына және таудың шалғын топырағына ұласады. [[Тау]] етегінде далалық [[өсімдік|өсімдіктер]], таулы бөлігінде жалпақ жапырақты (шамшат, емен, қайың, т.б.), өзен аңғарларының жоғ. ағысында қылқан жапырақты (қарағай, шырша, май қарағай) ағаштар және субальпілік, альпілік шалғын өседі. Орман 344 мың га алқапты алып жатыр. Теберда қорығында қоңыр аю, сілеусін, орман мысығы, елік, тур, сондай-ақ ұлар, құр, т.б. кездеседі. Жез, вольфрам, тас көмір, алтын, т.б. кен орындары бар, құрылыс индустриясына қажетті шикізат қоры мол.
Қарашайлар мен черкестердің арғы ата-бабалары ежелден осы өлкені мекен еткен. Оны тас дәуірінің археол. ескерткіштерінен (Кардоник, Овечка, Явора қоныстарынан) көруге болады. 9 – 10 ғ-ларда Қарашай-Черкесия жері аландардың алғашқы мемл. бірлестігіне қараған. Алан мемлекеті [[Византия|Византиямен]], хазарлармен, грузиндермен саяси және экон. байланыс жасады. 10 ғ-дың қарсаңында адыгей-черкес ұлысы қалыптасты. 13 – 14 ғ-ларда қарашай халқының қалыптасу процесі аяқталды. 14 – 16 ғ-ларда [[Абхазия|Абхазиядан]] қоныс аударған абазалар, 17 ғ-да Азау жағасынан, Еділ бойынан ноғайлар келді. 15 – 18 ғ-ларда қарашай-черкестер [[Осман]] сұлтандығы мен [[Ресей]] арасындағы соғыстарға белсене араласты. Ұзаққа созылған соғыстардан шаршаған халық 18 ғ-дың аяқ кезінен бастап Ресейге бағына бастады. 19 ғ-дың 1-жартысында толық бағынды. [[Ел|Елде]] отарлық езгі күшейді. Жергілікті [[әкімшілік]] аппараттарында тек орыс шенеуніктері ғана отырды, елді парақорлық жайлады. Қарашай-черкестердің шұрайлы жерлеріне казак-орыстардың станицалары орныға бастады. 1868 ж. мұнда [[шаруа|шаруаларды]] басыбайлы құлдану құқы жойылды. [[Реформа|Реформадан]] кейін [[шахта]], кен орындары ашылды, жеңіл өнеркәсіптің ұсақ кәсіпорындары пайда болды. 1917 ж. [[Ресей|Ресейде]] болған [[революция|революциялар]] елдің әлеуметтік-саяси құрылысына елеулі өзгерістер алып келді. [[БОАК]]-тің 1922 ж. 12 қаңтардағы қаулысы бойынша РФ-ның Ставрополь өлкесінің құрамында Қарашай-Черкес автоном. обл. құрылды. Ол 37 жыл ішінде әкімш.-аумақтық тұрғыдан 7 рет өзгеріске ұшырады. БОАК-тың 1926 ж. 26 сәуірдегі қаулысымен Қарашай [[автономия]] облысына және Черкес ұлттық округіне бөлінді. [[Қарашай]] автономия облысының Батал паша және Зеленчук округтері дербес аудан ретінде Солтүстік [[Кавказ]] өлкесі мен [[Армавир]] округіне қарады. Черкес ұлттық округі Солт. Кавказ өлкесінің атқару к-тіне тікелей бағынды. 1928 ж. ұлттық округ Черкес автоном. обл-на айналды. 1943 ж. Қарашай автоном. обл. жойылып, тұрғын халқы Орталық [[Азия]] және [[Қазақстан]] аудандарына жер аударылды. 1957 ж. 9 қаңтарда [[КСРО]] Жоғары Кеңесінің жарлығымен қарашайлардың ұлттық автономиясы қалпына келтіріліп, ұлт өкілдері түгелдей тарихи отандарына оралды. Қайтадан [[Ставрополь]] өлкесінің Қарашай-Черкес автономия облысы құрылып, 1990 жылдың 30 қарашасына дейін өмір сүрді. 1992 ж. 25 желтоқсанда Ставрополь өлкесінен бөлініп шыққан [[автономия]] облыстың орнына РФ субъектісі саналатын Қарашай-Черкес республикасы құрылды.