Уикипедия:Сенімді дереккөздер: Нұсқалар арасындағы айырмашылық
Content deleted Content added
ш Уикипедия:Сенімді қайнар көздер дегенді Уикипедия:Сенімді дереккөздер дегенге жылжытты |
толықтыру, аударған Нұргүл |
||
1-жол:
Уикипедиядағы мақалалар жарияланған беделді дереккөздерге негізделуі керек. Бұл бетте «[[Уикипедия:Өзіндік зерттеулердің болмауы|Өзіндік зерттеулердің болмауы]]» және «[[Уикипедия:Тексерілуі|Тексерілмелі]]» ережелерінде көрсетілгендей қателіктерге жол бермеу мақсатында дереккөздердің беделділігін бағалау жөніндегі нұсқаулықтар берілген.
Сіз Уикипедияны пайдалы мәліметпен толықтыра аласыз, алайда егер Сіздің мақалаңызда беделді дереккөздің сілтемесі көрсетілмесе, Сіздің мақалаңыз жойылуы мүмкін. Сілтемелерді іздеу және енгізу мақалаға мәліметтер енгізген адамның жауапкершілігінде. Сондықтан дереккөздерге сілтемені үнемі және орынды енгізіп отырған жөн.
Осы нұсқаулықта беделді дереккөздерді таңдау мен орналастырудың орынды үлгісі берілген. Редакторлардың бірі қажетті мәліметті және мақаланың мәтіні бойынша сілтемені іздеуге көңіл бөлмегендіктен, Уикипедиядағы мақалалар үлгіге сай емес болып отыр. Дегенмен оқырман деректердің сенімсіз екенін ескерсе ғана одан құнды мәлімет ала алады.
Айта кетер жайт, қатысушы тексерілмеген немесе анықталмаған мәліметтерді мақалаға енгізуіне болады, бірақ бұл мәлімет факт емес жай біреудің пікірі екенін ескерту қажет. Мысалы, «бұл жайлы қате түсінікпен айтылған пікірлер кең таралған…», «Аңызда баяндалғандай, ...» немесе «Академик А.А. Ивановтың пікірінше, ...». Бірақ бұндай пікірлерді енгізу үшін олар кең танылған немесе мақала тақырыбын баяндау үшін маңызды болуы тиіс.
== Кейбір анықтамалар ==
Уикипедияда көпшілікке қолжетімді мәліметтер '''жарияланған''' дереккөздер деп саналады. Мысалы, телехабар жарияланған дереккөз болып саналмайды, себебі ол мәліметке қол жеткізу тым қиын. Бірақ бұл телехабардың Интернетке енгізілген жазбасын немесе фильм түрінде шыққан мәліметін кез келген адам көріп, фактілеріне көз жеткізе алатындықтан, ол жарияланған дереккөз болып саналады. Бұл бірінші кезекте сенімді дереккөздерге қатысты екенін тағы бір атап өткен жөн. Біреудің жеке сайтына енгізілген радиохабардың стенограммасын дереккөз ретінде алуға болмайды.
* '''Факт''' — бұл өмірде бар және болған жайттар. Энциклопедияда тақырыпқа қатысты саладағы ғалымдар мен сарапшылардың келісілген тұжырымдамасы факт ретінде саналады. Пікірдің өзіне емес, фактілерге, соның ішінде пікірлер жайындағы фактілерге сүйеніңіз. Күмән тудырмайтын, жалпыға мәлім тұжырымдамаларға сілтеме сұраудың қажеті жоқ (мысалы, мынадай тұжырымдама: Марс – Күн жүйесіндегі планета).
* '''Пікір''' – бұл біреудің ұстанатын, мазмұны [[Верификация|тексерілуі]] де тексерілмеуі де мүмкін, [[көзқарас]]ы. Дегенмен дара немесе бір топ адамдардың ұстанатын көзқарасы факт болып саналатындықтан, Уикипедияда жариялана алады (жеке немесе бір топ адамдардың ұстанатын көзқарасы екендігін [[Уикипедия:Мазмұнның шынайлығы|растайтын]] сенімді дереккөздер көрсетілуі шарт). Мысалы, ''Құдайдың бар екені'' факт емес, дегенмен ''көптеген сенушілер Құдайдың бар екенін болжайтыны'' – күмәнсіз факт.
* '''Негізгі дереккөз''' – фактілерге тікелей дәлел бола алатын адам немесе құжат. Ол айтылып жатқан оқиға немесе тұжырымдамаға жақын дереккөз. Бұған көбінесе оқиғаға қатысқан немесе бақылаған қатысушыдан алынған мәтін жатады. Ол журналисттің оқиға жерінен жасаған репортажы, ресми жариялау немесе автобиографиялық шығармалар болуы мүмкін. Беделді агенттік жасаған статистика негізгі дереккөз бола алады. Уикипедия мақалаларында негізгі дереккөзіне емес, негізгі мәліметтер қолданылған қосымша дереккөзге сүйену керек. Негізгі дереккөзін қолдану үшін, әсіресе тарих саласында, арнайы дайындық керек. Егер негізгі дереккөздер сенімді басылымдарда жарияланған болса, онда оны мақалада қолдануға болады. Мысалы, радиостанция сайтына шығарылған радиохабар стенограммасы немесе сенімді жинаққа жиналған тарихи құжат (мысалы — ''В. И. Ленин және ВЧК. М.: Саяси әдебиеттер баспасы, 1975''<!--, тағы қараңыз: негізгі мәтін-->)
* '''Қосымша дереккөз''' бір немесе бірнеше негізгі дереккөздерді сипаттайды. Ғылыми мақала және кітап түріндегі қосымша дереккөздер ғылыми баспалардан (әсіресе ғылыми журналдарда басылған) мұқият тексеріліп шығады. Мазмұны сенімді мәліметтерден тұратындықтан, оны беделді дереккөздер ретінде қолдануға мүмкіндік береді.
* '''Үшінші дереккөздер''' өз кезегінде қосымша дереккөзді қорытады, сонымен қатар олар басқа да дереккөз тобы болып жинақталуы мүмкін.
Уикипедия көп жағдайда екінші және үшінші дереккөздерге басымдық беруі тиіс.
Мақала жазған уақытта [[Уикипедия:Ақпарат дереккөздері|дереккөздерге]] сілтеме жасауға тырысыңыз<ref>[[Уэйлс, Джимми|Джимми Уэйлс]]: «[…] I do agree […] that more sources is good, and […] one of our goals will be to provide more articles with more extensive information about „where to learn more“, i.e. cite original research, etc., as much as we can» («[http://interviews.slashdot.org/article.pl?sid=04/07/28/1351230&tid=146&tid=95&tid=11 Wikipedia Founder Jimmy Wales Responds]», сұхбат ''[[Slashdot]]'', шілде 2004).</ref>. Ол үшін мақала ішінде дерек келтірілген сөйлемнен кейін {{Bg|yellow|<nowiki><ref>Дереккөзге сілтеме</ref></nowiki>}} белгісін қою қажет. Мақаланың соңында {{Bg|yellow|<nowiki>== Дереккөздер ==</nowiki>}} деген тарау жасап, оған {{Bg|yellow|<nowiki>{{Дереккөздер}}</nowiki>}} үлгісін қою керек, содан кеін бұл тарауда көрсеткен дереккөздер тізімі пайда болады. Толығырақ [[Уикипедия:Дереккөздерге сілтеме]] деген мақаладан қараңыз.
== Дереккөзсіз мәлімет ==
Уикипедия қатысушыларының көбісі нақты қайдан естіп, оқығанын есіне түсіре алмайтын фактілерді мақала мәтініне енгізеді. Мысалы, ''«Біз ми мүмкіндігінің тек 10%-ын ғана пайдаланамыз»'' немесе ''«25-кадр жарнамадағы ең жақсы әсер беретін құрал болып есептелінеді»'' деген тұжырымдар кең таралғанымен факт бола алмайды. Себебі бұл айтылғандарды растайтын беделді дереккөздер берілмеген. Осы тәріздес тұжырымдамаларды мақалада қолдану үшін сенімді дереккөз табу өте маңызды, өйткені өзге қатысушылар тұжырымдаманың сенімділігіне күмән келтіріп, әлдеқандай әрекеттер жасауы мүмкін. Егер Сіз осындай мәлімет енгізген болсаңыз, дереккөздермен растау Сіздің жауапкершілігіңізде болады. Өзге қатысушылар бұл мәліметтің бұрыс екендігін Сізге дәлдеуі қажет емес. Себебі Сіз мәліметтің дұрыс екенін дереккөздер арқылы растауыңыз қажет.
=== Не істеу керек? ===
Егер сіз қандай да бір ақпараттың шынайлығына күмән келтірсеңіз, сіз оны бірден жоймаңыз, себебі басқа қатысушылар Сізді оларға мақаланы толықтыруға мүмкіндік бермегеніңіз үшін айыптауы мүмкін (жалпы бұл агрессиялық әрекет болып көрінеді). Сондықтан күмәнді сөздерден кейін {{tl|дереккөзі жоқ}} деген үлгі қойған жөн. Егер Сіз ақпараттың дұрыс еместігіне толық сенімді болсаңыз немесе {{tl|дереккөзі жоқ}} үлгісі екі апта бойы тұрып, оны ешкім толықтырмаған болса, оны жоя аласыз. Сонымен қатар мақаланың авторлары талқылауда оны жою керек деген шешім қабылдаса жоя алады.
<!--Мақаланың негізгі мазмұны сенімсіз пікірлерден тұрса және Сіз оны жақсартудың ешбір жолын таппасаңыз оны Уикипедия: Жоюға бетіне жою үшін ұсынуыңызға болады.-->
==== Көзі тірі адамдардың өмірбаяндары ====
Көзі тірі адамдардың немесе қазіргі кезде бар ұйымдардың беделіне нұқсан келтіретін ақпараттарды қосымша сілтемесіз енгізбеңіз (толығырақ қараңыз [[УП: Көзі тірі адамдардың өмірбаяны]]). [[Джимми Уэйлс]]тің баяндауында,<ref>{{cite web
|title=«Қателестіретін немесе жалған ақпараттың болмағаны жөн»
|publisher=Мұрағат электронды поштаға жіберу WikiEN-l
|author=Джимми Уэйлс
|date=2006-05-16
|accessdate=2006-06-11
|url=http://mail.wikimedia.org/pipermail/wikien-l/2006-May/046440.html
}}</ref>
{{Start citation}}
Редакторлар қатарында «мен бұны бір жерден естігенмін» деген ақпаратты «дереккөзі жоқ» енімен белгілеп кетуді әдет еткендер кездеседі. Бұл дұрыс емес. Оны ешбір дереккөз растамайтын болса, өшіру қажет. Бұл кез келген ақпарат жайында дұрыс әрекет, әсіресе көзі тірі адамға қатысты кері ақпараттар саналады.
{{oq|en|There seems to be a terrible bias among some editors that some sort of
random speculative "I heard it somewhere" pseudo information is to be
tagged with a "needs a cite" tag. Wrong. It should be removed,
aggressively, unless it can be sourced. This is true of all
information, but it is particularly true of negative information about
living persons.}}
{{End citation}}
== Дереккөздер ==
<references/>
{{Уикипедияның ережелері}}
[[Санат:Уикипедия:Ережелер мен нұсқаулар|{{PAGENAME}}]]
| |||