Күй: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

'''Күй'''– - музыкалық [[жанр]], [[қазақ]] халқының аспаптық пьесасы. [[Домбыра]], [[қобыз]], сыбызғыда шығарылып, тартылып келген. Музыка өнерінің дамуына байланысты, Күйлер халық аспаптары оркестрлерінің репертуарларында көп орындалады. Күй -[[қазақ]], [[қырғыз]], [[өзбек]] халықтарыныцхалықтарының аспаптық музыкасына тән атау. М.Қашқариға сілтеме жасай отырып, күй сөзінің төркіні "көк" деген түркі сөзінен шығуы мүмкін деген болжамдар бар. Күй 14 ғасырда жеке музыкылық жанр болып қалыптасты. Күйлер мазмұны аңыз-ертегілерге, нақтылы тарихи оқиғаларға қүрылып, көбіне бағдарламалы түрінде дамыды. Онда халықтың басынан өткен тауқымет мен әділетсіздікқе қарсы күресі, [[азат]] өмірді аңсағай асыл арманы мен қуаныш сезімі терең толғаныспен өрнек-бояуын тапты. Күйдің мелодиялық-формалық құрылысы, ырғақтық-орындаушылық әдістері сан алуан. Мысалы, Құрманғазының күйлері жігерлі, екпінді, ал Дәулеткерейдің күйлері терең толғауға, романтиқ-лириқаға негізделген; Тәттімбеттің күйлері әуейі әсем, тәтті [[мұң]] мен қоңыр сазға толы болса, Қазанғаптың күйлері құбылмалы, ойнақы, төкпе жыр іспетті болып келеді. Домбыра күйлері [[параллель|параллельді]] кварта мен квинта, терция, секста, сеқунда интервалдары арқылы тартылады. Параллельді қварталар мен квинталар күйге көркем нақыш-бояу берумен қатар оның әуен-саздылығын өсірелей түседі. Күйлердің көлемі әр түрлі болады. Кейбір күйлердің көлемі 150-ден 200 тактіге (мысалы, Боғданың "Боз төбесі" мен Динаныц "Әсем қоңыры", т.б.) дейін жетелі. Қазақ күйлері өзінің құрылыс тәсіліне, орындаушылық дәстүрін қағыс түріне қарай, негізінен, екі стильдік мектепке бөлінеді. Біріншісі - екпінді қарқынды, музыкылық бейнет жағынан бағдарламалы симф. сипатта шығарылатын күйлер (Жантөренің "Шалқымасы", Құрманғазының "Кішкентайы", "Сарыарқасы", Динаның "Бүлбұлы", т.б.), ал екіншісі - терең филос, ой-сырға толы, шертпе күйлер (Тәттім-беттің "Сарыжайлауы", "Көкейкесті" мен "Сылқылдат", Тоқаның "Қосбасары", Сцгірдің "Тоғыз тарауық т.б.). Күйдің идеялық-қөркемдік диапазоны кең. Халық қүйшілері өздерінің шығармаларында адамдарды ("Құдаша", "Айжан қыз", т.б.), жануарларды ("Ақсақ құлан", "Боз айғыр", т.б.), құстарды ("Аққу", "Қоңыр қаз", т.б.), табиғат қүбылыстарын ("Ақ боран", "Көбік шашқан", "Сары өзен", т.б.) суреттейді. Бұдан басқа күйлер мазмұнына, харақтеріне қарай тарихи күйлер ("Ел айрылған", "Ноғайлының босқаны", т.б.), лирик. Күйлер ("Ақ желең", "Байжұма"), аңыз күйлер ("Нар идірген", "Қорқыт", т.б.), қаралы күйлер ("Салық өлген", "Бозінген", т.б.), арнау күйле ("Абыл", "Дайрабай", "Ғазиз", т.б.) сияқты тақырыптарға бөлінеді. К. өзінің муз. формасы жағынан әр түрлі. Қазақ К-лері ішінен 2-3 бөлімді, сирек болса да 3 бөлімді рондовариациялық синтет. формалардағы туындылар да кездеседі. Күй орындауда қағыс маңызды орын алады. Қағыс арқылы К-дің ырғақтық мәні мен динамикасын, сыр-сипатын анықтайды. Қол қағыстарында нотаға түспейтін көптеген "сиқырлы" сырлар да бар; олар "жаппай қағыс", "кезек қағыс", "шертпе қағыс", "шұбыртпалы қағыс" болып жіқтеледі. Күйдің көпшілігі- бір бөлімшеде сақталған. Көбіне қолдан қолданылатыны екі бөлікті жөне төрт бөлікті өлшемдер, сондай-ақ 3/4, 3/8,5/8,6/8 т.б. музыкылқ өлшемдері де болады. Кей Кетерде ауыспалы өлшемдер де кездеседі. Қобыз бен сыбызғы күйлері [[домбыра]] күйлеріне қарағанда көп сақталмаған. [[Қобыз]] күйлері, негізінен, эпик. мінезде келсе, сыбызғы күйлері табиғат көріністері мен хайуанаттар дүниесін суреттеуге құрылым, оларда әуен-саздылық басым келеді. [[Сыбызғы]] күйлері өте шағын. Олардың атаулары да көне. Қобыз күйлерінің құрылымы күрделі болып келеді. [[Қобыз]] күйлері [[Қорқыт Ата|Қорқыт Атадан]] бастау алған. Оның шығармаларын бізге жеткізген Ықылас болатын. 18 - 19 ғасырларда өмір сүрген Абыл, Әлшекей, Әлікей, Байжцма, Бай-серке, Баламайсан, Боғда, Дайрабай, Дөулеткерей, Дина, Есжан, Жантөре, Қазанғап, Қүрманғазы, Саймақ, Сейтек, Сүгір, Тәттімбет, Тоқа, Тцркеш, Ықылас сынды күйші-композиторлар қазақтың ұлттық күй мәдениетінің жан-жақты дамуына мол үлес қосты. Қазан төңкерісінен кейін К-лер ансамбльдер мен ор-кестрлерге арналып қайта өңделіп, орындалатын болды. Мазмұны мен түр жағынан да жаңара түсті. К. са-рындары қазақ қомпозиторларының муз. туындыларында ([[опера]], [[балет]], [[симфония]], т.б.) бой көрсетуде. Мысалы, Е.Г. Брусиловсқий "Қыз Жібеқте" "Ақсақ құланды", М.Төлебаев "Біржан - Сарала" "Соқыр Есжанды", Е.Рахмадиев "Алпамыста" "Құдаша" күйлерін пайдаланған. А.В. Затаевич, Қ. жөне А.Жұбановтар, Б.Г. Ерзакович, А.Алексеев, П.В. Аравин, А.Сейдімбеков, т.б. күйдің тарихи-теор. мәселелерін зерттеп, [[нота|нотаға]] түсіруге көп еңбек сіңірлі.<ref>Қазақ мәдениеті. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.”