Түріктер: Нұсқалар арасындағы айырмашылық
Content deleted Content added
Өңдеу түйіні жоқ |
Өңдеу түйіні жоқ |
||
1-жол:
[[Сурет:Checa-HunCharge.jpg|thumb|left|Түріктер]]
'''Түріктер немесе Анадолы түріктері''' - түркі тілдес халық. Түркияның негізгі халқы. Түріктер – түркі тілінде сөйлейтін халықтардың ең үлкен тобы. Жиынтық саны 60 млн-дай адам ([[1997]]). Бұл бүкіл түркі жұртының үштен біріне жуығы. Түрік халқының қоныстану аймағы да барынша кең. Кіші [[Азия]], араб елдері, [[Кавказ]] бен Орт. Азия, [[Қазақстан]], [[Австралия]], Оңт. [[Америка]], Батыс [[Еуропа]] елдерін бірнеше млн. Түріктер мекендейді. Түріктер-дің этн. құрамы негізінен екі топтан құралған. Олардың бастысы – салжұқтар тұсында, дәлірек айтқанда 11 ғ-дың 40-жылдарынан бастап ежелгі Тұран жерінен Иран арқылы Кіші Азияға қоныс аударған түркі тайпалары. Уз, печенег, қыпшақ тайпалары Қара т-дің солт-гі Балқан арқылы Анадолы жеріне өткен. Екіншісі – Кіші Азияның жергілікті тұрғын халқы. Осылайша түрік этногенезінің қалыптасуына қарлұқ, қыпшақ, чигил, ұйғыр, құман, хазар тайпаларының, ішінара араб, күрд, рум халықтарының да қатысы болған. 16 ғ-да аталған тайпалар бір этн. топқа бірігіп, түрік халқы қалыптасты. Қазір түрік халқының құрамында бірнеше этногр. топ сақталған. Анадолының оңт.-батысын саны жағынан жарты млн-дай жартылай көшпелі юрюк Түріктер-і мекендейді. Олар мал ш-мен айналысады, жеке ру-тайпаға бөлінеді. Айдын-Измир уәлаятын көшпелі түрік ұрпақтары – зейбектер мекендейді.
<br>Түріктер-дің тарихы жайындағы ежелгі жазба деректердің ең құндысы – армян деректері. Мовсес Хоренацтің (5 ғ.) “Армян тарихы”, 7 ғ-дағы “армян географиясында” Түріктер-дің Кавказ сырты мен Кіші Азияның шығыс аймағына қоныс аударғаны жазылады. Мовсес Каганкатвацтың “Агван тарихында”, сондай-ақ 11 – 13 ғ-ларда армян жазбаларында түркі тайпаларының Кіші Азияға өткені жазылған. Түріктер жайында араб, парсы, грузин, түркі тілдерінде жазылған шығармалар да аз емес. Әсіресе, Салжұқ мемлекетінің тарихы жайындағы ибн Биби туындысы, моңғол шапқыншылығынан кейінгі кезеңді көрсететін [[Ақсарай]] жылнамасы түрік ұлтының қалыптасуын айқын көрсететін еңбектер. Түріктер [[ислам]] дінінің сүннит тармағын ұстанады. Антропол. жағынан еур. нәсілдің Балқан тобына жатады. Әдебиеті туыс халықтар әдебиетімен сарындас. Халық жыршыларын ашық, озан деп атайды. Түріктер-дің бай жазба әдебиеті 13 ғ-дан бастау алған. Түрік музыка өнері, музыка мәдениеті барынша дамыған. Сықақ әні мани, лирик. әндері тюркю, қошма әндерінен Орт. Азия халықтарының және қазақ халқының музыкасымен әуендік сабақтастық байқалады. Дәстүрлі түрік музыкасының араб-иран мәдениетімен байланыстылығы ладтар (мақамдар) мен фасильдердің етенелігінен көрінеді. Түріктің халық музыкасы қысқа қайырымды диапазонының ықшамдылығымен, ұзақ қайырымды диапазонының кеңдігімен ерекшеленеді. Түрік музыкасында хиджаз, зенгуле, курды, гулистан секілді мақам көп. Түріктер-дің халықтық саз аспаптары түрі жағынан аса бай. Шекті аспаптары мейдан, сарай сазы, бозық, бағлама, тамбур жура, булгари, чалғы, чеку, чоғыр дабылғы, дыңғыра, кеманча, кожесан, гумуз, тар, рұзба, чеште, бункар. Би музыкасының тынысы боп есептелетін үрлемелі, ұрмалы аспаптарына ребаб, тамбур, уд, ковар, дюдюк, зурна, дэф, давул, т.б. жатады. Дәстүрлі ш. жер жағдайы мен климатына қарай үш аймаққа бөлінеді. Біріншісі – субтропик. Жерорта т-нің жағалауы. Мұнда бидай, арпа, тары, бұршақ, мақта, темекі, жүзім, инжир, зәйтүн, цитрус жемістері, көкөніс түрлері өсіріледі. Сондай-ақ жайылымдық мал ш. да өркендеген. Екіншісі – солт-тегі Қара т-ге жақын орманды алқап. Мұнда дәнді дақылдардан жүгері, тех. дақылдардан темекі басымырақ өсіріледі, цитрус пен жаңғақ плантациялары бар. Үшіншісі – ауа райы құрғақ, континенттік Орт. және Шығыс Анадолы аймағы. Мұнда мал ш. басымырақ дамыған. Қой мен ешкі, оның ішінде белгілі ангор ешкілері өсіріледі. Түрік ауылы әдетте үлкен емес, шағындау. Әрбір елді мекенде мешіт, кахвехана (кофехана), қонақхана (мейманхана), мусафир ордасы (жолаушылар орналасып, тынығатын мекен-жай) болады. Үйді саз кірпіштен, тастан қа-лап салады. Туыстас ұлыстардың, балқан мен кавказ, иран мен араб халықтарының аспаздық өнерін молынан қамтитын сан түрлі түрік тағамдары кеңінен танымал.
[[Санат:Түркі халықтары]]
| |||