Өзбек тілі: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

{{ flag | Uzbekistan}}

 

[[Өзбек тілі]] Өзбекстанды, онымен кершілес елдерді мекендейтін түркі халқының ұлттық, әдеби, мемлекеттік тілі. [[ТМД]] елдеріндегі саны

16 686 240 (1989). [[Ауғанстан|Ауғанстанда]] 2,5 млн-дай [[өзбек]] бар. [[Өзбектер]] бай тарихқа ие, көне жазба ескерткіші де мол сақталған. Өзбек тілі 3 этнос негізінде құралған 3 диапектіден түрады: қарлұқ, қыпшақ, оғыз диапектілері. Ол көне өзбек тілі (шағатай тілі) және қазіргі өзбек тілі деп бөлінеді. Көне жазба әдеби тілі XIVXVI ғасырда қалыптасқан. Қазіргі әдеби тілі Қазан төңкерісінен кейін Ташкент-Ферғана диалектісі негізінде дамыды.

 

Олардың ең үлкені оңт.-шығыс пен қала тұрғындарының тілдік ерекшелігін қамтитын қарлұқ диалектісі, ол қазіргі [[ұйғыр]] тіліне ұқсас келеді. [[Өзбекстан]]ның терістік батысын қамтитын [[қыпшақ]] диалектісінде сөйлеушілердің тілі қазақ, [[қарақалпақ]] тілдеріне жақын. Оғыз диалектісі оңт.-батысты мекендеген [[оғыз тайпасы]]ның тілдік ерекшелігіне байланысты пайда болған. Қазіргі өзбек әдеби тілі қарлұқ диалектісі негізінде қалыптасқан. Фонет. ерекшелігі жағынан бұл аталған диалектілер, “о”-мен сөйлеушілер, “а”-мен сөйлеушілер деп екіге бөлінеді (охшом – ахшам). Өзбек тілі басқа туыстас түркі тілдерінен сөз басында “й” дыбысын (йол – жол, йіп – жіп), сөздің ортасы мен соңында “ғ”, “г” дыбыстарын (тағ – тау, ағыз – ауыз) қолдану, сондай-ақ морфол. тұрғыдан көптік жалғауының тек “-лар” түрінде (сизлар, дафтарлар), ілік септігінің “-нинг”, табыс септігінің “-ни”, жатыс септігінің “-да”, шығыс септігінің “-дан” үлгілері негізінде бір ғана фонет. нұсқада қолданылуымен ерекшеленеді. Өзбек тілінің жазуы ертеден қалыптасқан, 14 – 16 ғ-лардағы көне жазба әдеби тілін ғыл. әдебиетте шағатай тілі деп те атайды. Өзбек тіліне [[үндестік заңы]] (сингармонизм) тән емес, лексик. жағынан араб, парсы тілдерінен ауысқан сөздер көп кездеседі, граммат. құрылымы тұрғысынан жалғамалы (агглютинативті) тілге жатады. 1927 жылға дейін араб, одан кейінгі он жылдықта латын (1927 – 38), 1939 жылдан кирилл (орыс) әліпбиін қолданса, қазіргі жазуы қайтадан латын әліпбиіне көшті (1994). <ref>[[Қазақ энциклопедиясы]], 7том</ref>

------------