Хорватия: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

|conventional_long_name = ХыруатстанRepublic Республикасыof Croatia

|common_name = ХыруатстанCroatia

|capital =  [[ЗагребZagreb]]

|largest_city =  [[ЗагребZagreb]]

|government_type = [[РеспубликаRepublic]]

|leader_title1 = [[ХыруатстанPresidents президентіof Croatia|ПрезидентPresident]]

|leader_title2 = [[ХыруатстанныңPrime үкіметministers басшысыof Croatia|ҮкіметPrime басшысыminister]]

|leader_name1 = [[ИвоIvo ЙосиповичJosipović]]

|leader_name2 = [[ЗоранJadranka МилановичKosor]]

|established_date2 = <br />[[29October қазан29]] [[1918]]

|established_event3 = [[ГабсбургHabsburgs]]<br />{{spaces|4}}as [[monarch]]s

|currency = [[ХыруатстанныңCroatian кунасыkuna|КунаKuna (kn)]]&nbsp;

'''ХыруатстанХорва­тия, ХыруатстанХорватия Республикасы''' — [[Еуропа]]ның оңтүстік-шығысында, [[Балкан түбегі]]нде орналасқан мемлекет. Құрамына [[Адрия теңізі]]ндегі аралдар (ең ірілері — Крк, Црес, Хвар, Корчула, Брач, Паг, Раб, Вис) да кіреді. Аумағы 56 538 квадрат километр. Халқы 4,7 миллион (2001), оның 78%-ы — хыруаттархорваттар, 12%-ы сербтер, 1%-ы словендер, қалғандары босниялықтар, венгрлер, т.б. Ресми тілі — [[хыруатхорват тілі|хыруатхорват]]. Дінге сенушілердің көпшілігі — [[католиктер]] (72%) мен православиелік христиандар (14%), мұсылмандар (1,5%) мен [[протестанттар]] (1%) да бар. Астанасы — [[Загреб]] қаласы. ХыруатстанХорватия — парламенттік республика. Конституциясы бойынша мемлекет басшысы —президент. Жоғарғы заң шығарушы органы — қос палаталы (өкілдер және жупания) ХыруатстанХорватия Республикасының Соборы. Жоғарғы атқарушы органы — үкімет. Аумақтық-әкімшілік жағынан 20 қауымдастыққа (жупанияға) бөлінеді. Ұлттық мейрамы — Мемлекеттілік күні, 30 мамыр (1990). Ақша бірлігі — [[куна]]. ХыруатстанХорватия — БҰҰ-ның (1992), Еуропалық кеңестің (1996) мүшесі.

Елдің шығыс бөлігі — [[Сава]] мен [[Драва]] өзендерінің аңғарлары қиып өтетін төбелі жазық. Орталық және батыс бөліктері биікт. 1831 метрге дейін жететін (Динар таулары) қатты тілімденген [[Динар]] қыраты мен биіктігі 1758 метрге дейін ([[Велебит]] таулары) жететін карсты жер бедері басым аймақтан құралады. Шығыс бөлігінің климаты қоңыржай континенттік. Динар қыратында қыс суық әрі ұзаққа созылады. Жағалауларында субтропиктік, жерортатеңіздік климат басым. Жауын-шашынның жылдық мөлшері 600 — 700 миллиметрге, жағалауларда 1000 миллиметрге дейін жетеді. Жазықтарда жалпақ жапырақты ормандар телімдері бар, аумағының елеулі бөлігі егіндік үшін жыртылған. Таулар шамшат, емен ормандары және аралас ормандармен жабылған, таудағы карст аудандары — ормансыз бос жерлер, жағалауларды бойлай жерортатеңіздік өсімдіктер (маквис, т.б.) өседі. Адамдар ХыруатстанХорватия аумағын ерте палеолиттен қоныстана бастады. Қола дәуірінде оны иллириялық, одан кейін кельт тайпалары мекендеді. Б.з.б. 1 ғасырда ХыруатстанХорватия аумағын Рим басып алды. Б.з. 1 ғасырында оның көпшілік бөлігі рим провинциялары — [[Паннония]] мен [[Далмация|Далмацияның]], ал 395 жылдан Византияның құрамына кірді. 6 — 7 ғасырларда ХыруатстанХорватия аумағын славяндар мекендей бастады. 8 ғасырда хыруатхорват жерлері франктердің билігінде болды. 9 ғасырдың соңына қарай хыруатхорват князьдері франктер мен Византияның үстемдігінен құтылып, 925 жылы князь Томислав король атағын иеленді. 10 ғасырда христиан діні тарала бастады. 1102 ж. венгр-хыруатхорват униясы бойынша ХыруатстанХорватия өзін-өзі басқару тәртібін сақтап, венгр корольдерінің билігіне түсті. 13 — 14 ғасырларда ХыруатстанныңХорватияның Далмациядағы қалалары үшін Венгр корольдігі мен Венецияның арасында ұзаққа созылған соғыс болды. Соғыс Венецияның пайдасына шешіліп, Дубровниктен басқа қалаларды иеленді. 15 ғасырдың ортасынан ХыруатстанғаХорватияға түріктер шабуыл жасай бастады. 1526 ж. [[Мохач]] шайқасында түріктер [[Лайош]] ҚҚ корольдің әскерін талқандады. 16 ғасырдың соңында Осман сұлтандығы ХыруатстанХорватия аумағының көпшілік бөлігін басып алды. Осман сұлтандығы мен еуропалық мемлекеттер арасындағы ұзаққа созылған соғыстардан кейін, 18 ғасырдың соңында ХыруатстанХорватия МажарстанғаВенгрияға тәуелді болды. Ал 19 ғасырда Австрия — Венгрия империясының бір бөлігіне айналды. 1918 ж. Австрия — Венгрия империясы тарағаннан кейін ХыруатстанХорватия Карагеоргиевичтер әулеті басқаратын сербтердің, хыруаттархорваттар мен словендердің біріккен корольдігі құрамына енді. Бұл корольдік 1929 жылдан Югославия деп атала бастады. 1941 ж. ХыруатстанныңХорватия ның көпшілік бөлігін немістер оккупациялады, ал қалған бөлігінде фашистік “Хыруатстан“Хорватия тәуелсіз мемлекеті” құрылды. Екінші дүниежүзілік соғыс аяқталған соң ХыруатстанХорватия Югославияның құрамындағы жеке республикаға айналды. 1991 ж. 25 маусымда Югославия мемлекеті тарап, ХыруатстанХорватия өз тәуелсіздігін жариялады. Сербтер басым тұратын Краина ауданы өзінің республика құрамынан шығатынын мәлімдеді. Бұған ХыруатстанХорватия үкіметінің қарсылық білдіруі сербтермен қарулы қақтығыстарға әкеп соқты. Сыртқы күштердің араласуымен 1992 ж. БҰҰ ұсынған бейбітшілікті реттеу жоспары қабылданды. Елге БҰҰ әскері орналастырылды. 1993 ж. Сербия мен ХыруатстанныңХорватияның арасындағы қарым-қатынас қайтадан шиеленісті. 1994 ж. бір жағынан Босния мен Герцеговина, екінші жақтан ХыруатстанХорватия босния мұсылмандары мен хыруаттардыңхорваттардың федеративтік мемлекетін құру жөнінде шартқа қол қойды. 1995 ж. Словения мен Краинаны хыруатхорват әскерлері басып алғаннан кейін ол арадан сербтер жаппай көше бастады. Осыдан кейін хыруатхорват үкіметі мен серб басшылары — Шығыс Словенияны ХыруатстанныңХорватияның қарамағына беру жөнінде өзара келісімге келді. 1996 ж. Сербия мен ХыруатстанХорватия арасындағы дипломатиялық қарым-қатынастар қалпына келтірілді.

ХыруатстанХорватия — индустриялы-аграрлы ел. Югославия құрамында болғанда ХыруатстанХорватия республикалардың ішінде өнеркәсіп өндірісінің көлемі бойынша екінші орынды иеленді. Қазіргі кезде ел экономикасы азамат соғысы кезінде қираған өнеркәсіп пен көлік инфрақұрылымы, босқындардың көптігі, бұрынғы экономикалық байланыстардың үзілуіне байланысты қиындықтарды басынан кешіруде. ХыруатстанХорватия Югославия құрамында болған кезінде кен байлықтарын игеру, кемемен тасымалдау және туризмге маманданған еді. Негізгі табиғи ресурстары: мұнай, табиғи газ, тас көмір, лигнит, боксит, темір кентастары, ас тұзы. Өнеркәсібінің маңызды салалары — тамақ өнеркәсібі (әсіресе, шарап жасау), тоқыма, химия, мұнай-химия өнеркәсібі, мұнай мен газ өндіру. Крк мен Цетин өзендерінде СЭС-тер жұмыс істейді. ХыруатстанныңХорватияның шығысындағы Пананиан үстірті — елдің басты ауыл шаруашылық ауданы. Мұнда дәнді дақылдар, картоп, қант қызылшасы, соя өсіріледі. Аумағының 20%-ы егіншілік үшін жыртылады. Орталық таулы ауданда жеміс шаруашылығы, Истрия мен Далмацияда жүзім шаруашылығы дамыған. Ел экономикасында туризм мен балық аулаудың да маңызы зор. Ұлттық табыстың жан басына шаққандағы жылдық мөлшері. 4980 [[АҚШ]] долларына тең (1997). Сыртқа машина мен өнеркәсіп құрал-жабдықтарын, алюминий, азық-түлік, тұтыну тауарларын шығарады. Импортын ауыр машина жасау өнімдері мен көліктік құрал-жабдықтар, негізгі өнеркәсіптік тауарлар, минералдық отындар, әр түрлі тұтыну бұйымдары құрайды. Негізгі сауда серіктестері: Германия, Италия, Словения, Босния мен Герцеговина, Иран, Австрия. Қазақстан Республикасы мен ХыруатстанХорватия арасындағы дипломатиялық қарым-қатынастар 1992 ж. 16 қазанда ноталар алмасу арқылы орнатылды. 2001 ж. 18 — 20 шілдеде Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә. Назарбаев ХыруатстандаХорватияда бірінші ресми сапармен болып қайтты. Ресми сапардың нәтижесінде ҚР мен ХыруатстанныңХорватияның арасындағы өзара қарым-қатынастардың негіздері жөнінде Декларация мен екі ел сыртқы істер министрліктері арасындағы кеңестер жөніндегі Меморандумға қол қойылды. 2006 ж. 11 қаңтарда ҚР Президенті Назарбаевтың инаугурация салтанатына ХыруатстанХорватия Республикасының Президенті С.Месич қатысты. 2005 жылғы Қазақстан — ХыруатХорват сауда айналысы 26,3 миллион долларды құрады. Қазақстан Республикасында хыруатхорват капиталы қатысқан 6 кәсіпорын тіркелген.

'''ХыруаттарХорваттар''' — ұлт, ХыруатстанныңХорватияның негізгі халқы. Сондай-ақ Батыс Еуропа мен Америка елдерінде, [[Австралия|Австралияда]] тұрады. Жалпы саны 5,3 миллион адам (2004). Субэтнографиялық топтары: [[загор]], [[медьюмур]], [[пригор]], [[личане]], [[фучки]], [[чичи]], [[буньев]], т.б. Антрополагиялық жағынан балкан-кавказ нәсілінің динар тобына жатады. Славян тобындағы хыруатхорват-серб тілінде сөйлейді. ХыруаттарХорваттар мен сербтердің лексикасында аздаған өзгерістер кездеседі. Штокав, чакав, кайкав сынды 3 диалектісі бар. Жазуы латын графикасына негізделген. Католик, православие, протестант, ислам діндерін тұтынады. Ерте ортағасырлық качичи, шубичи, свачичи, магровичи, т.б. славян тайпалары хыруаттардыңхорваттардың арғы ата-бабалары болып есептеледі. ХыруаттарХорваттар егіншілікпен айналысқан. Олар бидай, т.б. дәнді дақылдар екті, жүзім өсірді. Таулы аймақтағы хыруаттархорваттар мал шаруашылығымен шұғылданды. Балықшылықпен де айналысты. Халық арасында қолөнер дамыған. Ұсталар ағаштан, металдан, теріден сан алуан бұйымдар жасаған. Құмырашылық өркендеген. Дәстүрлі баспаналары тастан, ағаштан тұрғызылды. Ылғалды аймақтардағы үйлердің іргесі биік етіп жасалды. Жағалаудағы, аралдардағы үйлер екі қабаттан тұрды. Үйдің шатыры су екі жаққа қарай ағатындай етіліп көтерілді. Тас үйлердің мұржалары әсемделіне жасалды. Киімдері: ерлер — жейде мен шалбар, күртеше, көкірекше, жамылғы, шекпен киіп, белбеу тақты, аяқтарына опанки, етік киді; әйелдер — ұзын немесе қысқа көйлек, көкірекше, түрлі алжапқыштар, кең жиналмалы юбка, плащ, т.б. киді. Киімдер түрлі кестелік материалдармен, мәнет, металдармен әшекейленген. Ұлттық тағамдарында нан түрлері көптеп дайындалды. Тамақтары жүгері, қартоп, көкөніс, ет пен балыққа негізделген. ХыруаттардаХорваттарда ұзақ уақытқа дейін қауымдық қатынастар сақталып келген. Ұлттық мерекелерінде, жиын-тойларда әндері мен билерін (коло, т.б.) орындалады. Өзіндік фольклоры сақталған.

== Қазақстан-ХыруатстанХорватия байланысы ==

Осы күні Қазақстанда хыруатхорват капиталы­ның қа­тысуымен алты кәсіпорын тір­келген. 2005 жылы Қазақстан эко­номикасына құйылған ХыруаХорва­тия­ның инвестициясы 20 млн. АҚШ доллары көлеміне жақын­дады. ХыруатстанныңХорватияның “ИНА”, “Бе­лупо”, “БИДД Самобор”, “Галеб-Про­мет”, “Тесла”, “Кончар”, “Плива”. “Под­равка” атты фирма­лары Қа­зақ­станның “Қазкон­тракт”, “Ис­пат-Кармет”, “Атырау МӨЗ”, “Пав­лодар МӨЗ”, “Қазмет­ал­экспорт” секілді кәсіп­орындарымен тығыз әріптестік қарым-қатынас орнатқан.