Авеста: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Content deleted Content added
Өңдеу түйіні жоқ
ш r2.7.3) (Боттың үстегені: ckb:ئەوێستا; косметические изменения
1-жол:
[[FileСурет:Yasna 12 1.jpg|thumb|Yasna 12 1||thumb| alt=A.| ''[[Авеста көне заманғы қолжазбасынан 12шы бөлім]]''.]]
 
''' Авеста''' - ежелгі Орталық Азияда, Иранда, Әзербайжан, Ауғанстан жерінде таралған [[Зардұштшылық|Заратуштра]] ілімінің қасиетті жазбалары жинағы.
 
== Шығу тарихы: ==
13-жол:
Яшталар («Гимндер») — өте ежелгі дәуірден, кейде үнді-иран қауымы дәуірінен келе жатқан және Орта Азия мен оған жапсарлас жатқан Иран мен Ауғанстанның ертедегі тұрғындарының рухани өмірін зерттеу үшін көп материал беретін құдайлардың гимндері.
Ғылымда «Авеста тілі» деп аталатын көне тілде біздің заманымыздан бұрынғы 3 ғасырда хатқа түсірілген. Сасани әулеті заманында (3 – 7 ғасырлар) Авеста 21 кітаптан құралған. Біздің заманымызға соның төрттен бірі ғана жетті. Олар екі нұсқадан тұрады. 1-нұсқасы әр түрлі кітаптардағы мінәжаттар. 2-нұсқасы дінге, құқыққа, табиғатқа, дүние жаратылысына байланысты әуендерден, дұғалардан, ән-ұрандардан тұрады. Бұл Шығыс халықтарының көпшілігінің тарихына, мәдениетіне, дініне, ауыз әдебиетіне қатысы бар ортақ жәдігерлік. Авестаны зерттеген ағылшын ғалымы [[Мэри Боис]]: «заратуштрашылдықтың негізін қалаған Заратуштра – көшпелі Азия даласының, ұлы Еділдің шығыс жағын мекендеген тайпалардан шыққан» деген. Василий Бартольд, Александр Маковельский, Александр Бернштам, [[Әлкей Марғұлан]] авестаны жасауға сақ, [[Скифтер|скиф]], [[Ғұндар|ғұн]], [[Қаңлы мемлекеті|қаңлы]] тайпалары қатысқандығын айтады.
Авеста – Заратуштра (грекше Зороастра) пайғамбардың рухани ілімі мен құдайға құлшылық ету уағыздары. Мазмұны 2 мың жыл ішінде (біздің заманымыздан бұрынғы 3 – 1 мыңжылдықтар арасы) қалыптасқан.<ref>Қазақстан балалар энциклопедиясы</ref>
 
== Кіші және үлкен авеста ==
20-жол:
Ортаңғы Иран ескерткіштері — парфяндар тілінен бастап, «ортаңғы кезең» дейтін иран тілдеріндегі эпиграфиялық және нарративтік деректемелер осылай аталады. Парфяндардың, ортаңғы парсы, соғды, хорезм, бактрия тілдері мен тіл деректемелерде нашар куәландырылған басқа да бірқатар тілдер соған жатады.
Арамей жазбасының ерекше түрінде және парфяндардың ортаңғы парсы және соғды тілдерінің өзге де диалектілерінде жазылған манихей дінінің ескерткіштері де соған қосылады. Тарихшы үшін мына шығармалар мейлінше маңызды:
* Бундахишн.«Әлем» — зороастрашылардын ғарышнама және Ғалам- ның күрылысы туралы түсініктері айтылған өте көлемді шығарма. 
* Денкарт.«Наным негіздері» — зороастралық діни ілімнің бізге дейін жетпеген Авеста бөлімдері тізіп келтірілген және қайталап айтылған көп томды энциклопедиялық баяндалуы.
* Арда-Вираз-иамак — Александр Македонский жаулап алғаннан кейін құлдырап кеткен зороастралық наным туралы дұрыс түсінік алу үшін Вираз Әулиенің жұмақ пен тозаққа саяхаты жөніндегі шығарма. Тегінде, кейінгі Сасанилер дәуіріндегі зороастризм реформацияларының бірін бейнелейтін өте қызықты шығарма.
29-жол:
 
Авестаның көп бөлігі жоғалған, ұмытылған. Ғалымдардың болжамынша, 1/7 бөлігі ғана біздің заманымыздың 3 ғасырында Аршак әулеті дәуірінде жинақталып, кітап етілген. Көптеген ғалымдар авеста Иранда Сасани әулетінен шыққан Хосроу шаһ І тұсында жазылған деп есептейді. Шындығында ол бұл дәуірде қасиетті саналғанымен, ұмытылған тілде жазылған. Көпшілік түсіне алмағандықтан діндарлар оны сол кездегі әдеби тіл – паһлауий тіліне аударып, көп түсіндірмелер қосқан. Аударманың көлемі өте үлкен болғандықтан діндарлар күнделікті пайдалану үшін Кіші Авестаны жасады. Оған Үлкен Авестадан іріктеп алынған дұғалар кірді. Авестаның барлық діндерге, бүкіл дүниежүзілік өркениетке үлкен әсері болды.
[[FileСурет:Bodleian J2 fol 175 Y 28 1.jpg|thumb|Bodleian J2 fol 175 Y 28 1|thumb| alt=A.| ''[[Ясна 28.1]]''.]]
Мысалы, қазақ халқы жыл басын Наурыздан бастайтыны осының бір көрінісі. Көне Ресейде де 14 ғасырға дейін осылай болған. Қостанай, Орынбор, Челябі облыстары шекараларының түйіскен жерінде 1987 ж. табылған көне Аркаим қаласы бұдан 4 мың жыл бұрын түгелдей Веда мәдениетінің үлгісімен салынған. Заратуштраның отаны осы маң деген болжам бар. Өз елі мойындамай қуғынға салған соң, Заратуштра оңтүстікке бет алып, Парсы ([[Иран]]) жеріне келеді. Бұл елдің патшасы Виштаспа Заратуштра ілімін қабылдап, оны мемлекет көлемінде бекітеді. Оның дүние жүзі өркениетіне әсері 1,5 мың жылға созылды. 7 ғасырда арабтардың Иран мен Орта Азияны жаулап алуы нәтижесінде Авеста мәтіндері бірте-бірте жойылып, көпшілігі ұмытылды. Бүгінгі таңда авеста тауды паналаған парсылар мен Үнді жеріне (Бомбей) ығысқан заратуштра дінін тұтынушылар арасында ғана сақталған.
 
== Авеста және Ислам ==
Кейіннен авестаның ислам мәдениетіне, әсіресе сопылық ағымға тигізген әсері өте зор болды.
Авеста сарынының кейбір арналары көне түркі эпостары мен ежелгі қазақ әдебиетінде де көрінісін тапқан. Әдебиетші ғалымдар авестадағы сарындардың [[Қорқыт Ата]], Хұтб Хорезми, Ахмед Иүгінеки, [[Асан қайғы Сәбитұлы|Асан Қайғы]], Бұқар, Базар жырауларға келіп ұласатындығын дәлелдеді.<ref>Қазақ мәдениеті. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2005 ISBN 9965-26-095-8</ref>
 
== Қосымша мәліметтер ==
* [http://www.testent.ru/publ/kazak_tili_sabagi/avesta_kitaby/3-1-0-723/] — Авеста кітабі жайлы мақала
 
== Пайдаланылған әдебиеттер: ==
 
== Пайдаланған әдебиет ==
<references/>
{{stub}}
{{wikify}}
 
[[Санат:Қазақ әдебиеті]]
[[Санат:Қазақ әдебиеті]]
[[Санат:Дүние жүзі тарихы]]
 
{{stub}}
{{wikify}}
 
[[ar:أبستاق]]
Line 56 ⟶ 54:
[[bg:Авеста]]
[[ca:Avesta]]
[[ckb:ئەوێستا]]
[[cs:Avesta]]
[[cv:Авеста]]
«https://kk.wikipedia.org/wiki/Авеста» бетінен алынған