Бауырымен жорғалаушылар: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

'''Бауырымен жорғалаушылар''' , [[рептилия|рептилиялар]]лар ([[Reptіlіa]]) – омыртқалы жануарлардың бір класы. Ежелгі бауырымен жорғалаушылар – [[котилозаврлар]] орта тас көмір кезеңінде қарапайым, қосмекенді [[стегоцефал|стегоцефалдан]]дан тараған. Котилозаврлардан триас кезеңінің аяғында аң тәрізді бауырымен жорғалаушылар тобы – [[Сүтқоректілер|сүтқоректілердің]] алғашқы түрлері шықты. Бауырымен жорғалаушылардың ең жақсы дамыған кезеңі – [[мезозой]]. Бұл кезде [[ихтиозаврлар]], [[мозазаврлар]], [[птерозаврлар]] (ұшқыш кесірткелер), [[динозаврлар]] тараған. Бұлардың бәрі мезозойдан кайнозойға өткен кезде жойылып кетті де, олардың орнына Бауырымен жорғалаушылардың қазіргі түрлері қалыптасты. [[Қазақстан|Қазақстанда]]да [[юра]] кезеңінде тіршілік еткен ұшатын кесірткенің, бор кезеңіндегі динозаврлардың, [[мезозой]], [[кайнозой]] шөгінділерінен түрлі [[тасбақа|тасбақаның]]ның, [[кесіртке|кесірткенің]]нің, [[қолтырауын|қолтырауынның]]ның (крокодилдің) қалдықтары табылған. Дүние жүзінде 8000-нан астам түрі кездеседі. Қазақстанда 2 отряды ([[тасбақалар]], [[қабыршақтылар]]), 2 отряд тармағы ([[кесірткелер]], [[жыландар]]), 13 тұқымдасы (тұщы су тасбақасы, құрлық тасбақасы, [[геккон|геккондар]]дар, [[ешкіемер]], [[келес]], [[ұршықсап]], [[сцинктер]], [[кесірткелер]], [[соқыр жыландар]], [[су жыландар]], [[құм айдаһары]], [[сұр жыландар]], [[қалқан тұмсықтылар]]), 24 туысы, 51 түрі бар. Бауырымен жорғалаушылар теңізде, тұщы суда және құрлықта тіршілік етеді. Денесінің ұз. бірнеше см-ден 10 м-ге дейін болады. Терісі әдетте безсіз, мүйіз қабыршақпен не қалқандармен жабылған, бұл олардың денесін құрғап кетуден және түрлі зақымнан қорғайды. Қаңқасы мен бұлшық еттері жақсы жетілген. Бауырымен жорғалаушылар өкпесімен тыныс алады. Қан айналу жүйесі 2 шеңберлі, жүрегі 3 камералы (2 жүрекше, 1 қарынша, тек қолтырауындарда 4 камералы). Бауырымен жорғалаушылар жұмыртқа салу арқылы көбейеді, ірі жұмыртқаларын құрлыққа салады. Жұмыртқалары қоректік сары уызға бай, ұрық осы уыздың есебінен өсіп жетіледі. Кейбір кесірткелер (сцинк) мен жыландар тірідей туады. Олардың кейбір түрлері партеногенетик. жолмен (еркегінсіз) көбейеді. Қос бүйрегі арқылы зәр шығарады (көпшілігінің несеп шығаратын қуығы болады). Бауырымен жорғалаушылардың тіршілік әрекеті көбіне күн сәулесі радиациясы мен өзін қоршаған орта температурасына байланысты. Дене температурасы 6 – 8°С-қа төмендегенде олардың қимылы нашарлайды, ал температура 2 – 3°С болғанда қысқы ұйқыға кетеді. Көбінесе шөлді жерлерді мекендейді. Су тасбақалары, қолтырауындар балықтармен, балдырмен, кесірткелер жәндіктермен, құрлық тасбақалары өсімдіктермен қоректенеді. Өздері де аң-құсқа жем болады. Ірі жыландар мен қолтырауын терісінен түрлі бұйымдар жасалады, кейбір елдерде тасбақа еті мен жұмыртқасы тағамға пайдаланылады, жылан уы медицинада қолданылады. Бауырымен жорғалаушылардың кейбір түрлері (жұмырбас шұбар кесіртке, Зайсан жұмырбас кесірткесі, кесел, сары жылан, т.б.) Қазақстанның «Қызыл кітабына» енгізілген.

== Пайдаланған әдебиет ==

== Сілтеме ==