Бүркіт: Нұсқалар арасындағы айырмашылық
Content deleted Content added
ш r2.7.1) (Боттың үстегені: chy:Tó'too'he |
Өңдеу түйіні жоқ |
||
164-жол:
Бүркіт - сұңқар тәрізділер отряды, қаршыға тұқымдасының қыраңдар туысына жататын ірі жыртқыш құс. Бүркіт солтүстік Американы, Еуразияны, солтүстік-Батыс Африканы, Жапония аралдарын мекендейді. Қазақстанда оның 6 түрі таралған. Жетісу өңірінде, сондай-ақ басқа аймақтардағы жазық жерлерде, тау бөктерінде кездеседі. Бүркіт — қырандар ішіндегі ең ірі, әрі күшті, дене бітімі мығым, жылдам ұшатын құс. Саусақтары салады, ірі, әрі бедерлі (мүйіз қабыршақтары бар). Қауырсындары бір түсті қара қоңыр. Желкесі мен мойнының сырты сарғыш жирен түсті. Жас бүркіттің құйрығы ақ, оның ұшында жалпақ қара жолағы, қанатының астында ірі ақ қауырсындары болады. ұябасарының бір қанатының ұзындығы (топшысынан шалғысының ұшына дейінгі аралығы) 65-74 см, шөулісінікі — 59-66 см. ұябасарының салмағы 3,8-6,3 кг, шәулісінікі 2,8-4,1 кг. Бүркітің құйрық қанатының ұзындығы 33-36 см, тұмсығының үстіңті жағы темен қарай иіліп келген, ұшы үшкір болады. Жұптасып тіршілік етеді. Бүркі суыр, қоян, түлкі, борсық, кейде тышқан мен саршұнақ, тасбақа, тұяқты жануарлардың (ақ бөкен, елік, қарақұйрық) төлдерін аулайды. Бүркі жемтігін тырнағымен емес, табанындағы бүртіктері — бездерімен буындырып өлтіреді. Ұясын (диам. 1,5-2 м) қурап қалған ағаш бұтақтарынан құздың, жартастың басына бірнеше жыл қатарынан салады. Наурыз-сәуірде 1-3-тен жұмыртқалайды, оны ұябасары 40-45 күн шайқайды. Балапандарын алғашқы күндері шәулісі асырайды. Олар 2,5 айлығында ұядан ұшады, бірақ ұябасары мен шәулісі ұзақ уақыт бойы баулын, қарауылдап жүреді. Табиғи жағдайда бүркіт 100 жылдай тіршілік етеді. Қыран бүркі мықтылықтың, қайсарлықтың, еркіндіктің белгісі. Қазақстанның туындағы бүркі бейнесі азаттықтың рәмізі ретінде бейнеленген. Бүркіті қолға үйретіп, баптап, саятшылықта пайдалану — қазақ халқының ертеден келе жатқан өнері. Оны аңға салу — төзімділікті, іскерлікті, асқан шеберлікгі керек етеді. Бүркітің балапанын ұядан алу үшін де үлкен тапқырлық керек. Амалайласы жетпесе, адам балапанды едтіріп алуы мүмкін. Қазіргі кезде бүркітшілік өнерге ерекше көңіл бөлініп, облыста арнайы салбурын ұйымдастырылып, жас бүркітшілер мектебі ашылуда. Еңбекшіқазақ ауданы Нұра ауылындагы Жалайыр Шора атындағы құсбегілер мектебі осының айғағы. Бүркі Ақсу-Жабағылы, Алматы, Марқакөл, Үстірт қорықтарында жылдан-жынға азаюына байланысты Қазақстанның "Қызыл кітабына" енгізілген (1996).<ref>Бабалықүлы Ж., Тұрдыбаев ауылы, Саят, ауылы, 1989; Березовиков Н.Н., Беркут, ауылы-Алматы, 1986</ref>
<ref> Жетісу энциклопедия. - Алматы: «Арыс» баспасы, 2004. — 712 бет + 48 бет түрлі түсті суретті жапсырма. ISBN 9965-17-134-3</ref>
==Статусы==
3-ші санат. Саны қысқарып бара жатқан түр. ССРО Қызыл кітабына (1984) тіркелген.
==Генофондысын сақтау үшін таксонның маңызы==
==Таралуы==
[[Еуразия|Евразия]]да кең тараған. Ұялайтын жерлерінде қыстайды. Қазақстан территориясында шашырап мекендейді <ref>Корелов, 1962</ref>. Оңтүстік пен шығыстың тауларында біршама кәдімгідей, бүркіт [[Маңғыстау]]да, [[Үстірт]]тің шыңдарында, Мұғылжарда, [[Сырдария]] өзенінің аңғарында, [[Қызылқұм]]да, [[Бетпақдала]]да, [[Сарыарқа]]ның бірқатар нүктелерінде, [[Көкшетау]] қырқаларында және [[Павлодар]] [[Ертіс]] өңірінде кездеседі<ref>Корелов, 1962</ref><ref>Соломатин, 1986</ref>.
==Мекендейтін жерлері==
Жартастары бар ашық және орманды таулар, тасты қырқалар, қарағайлы және басқадай ормандар, өзендер жайылмалары, сексеуілді шөлдер<ref>Корелов, 1962</ref>.
==Саны==
[[Шығыс Қазақстан облысы|Шығыс Қазақстан облыс]]ында 97,3 мың км2 аймақта 50-70 жұп <ref>Березовиков, 1982</ref><ref>Березовиков, 1986а</ref><ref>Егоров, Борисов, 1979</ref> мекендейді. Әлі де болса [[Тянь-Шань]] тауларында кәдімгідей. [[Алматы қорығы]]нда (73 мың га) 1970 жылы 3 жұбы ұялады <ref>А. Д. Джаныспаев, личн. сообщ</ref>. Қазақстанда бүркіттің жалпы саны белгісіз, бірақ көрсетілген мысалдар бойынша, жүздеп бағаланады.
==Негізгі әсер ететін факторлар==
«Зиянды жыртқыштарды» ату кезінде тікелей жою, бүркітші-саятшылардың ұядан балапандарын алу, басқа мақсат үшін ұяларын бұзу, мекендейтін жерлерін шаруашылық мақсатта қайта құру, қоректің жетіспеуі, мазалау факторы, сол сияқты ЭТЖ-де тоқ соғып өлім-жітімге ұшырауы, уланған шақыртқы және өлексе қасында салынған қақпанға түсу.
==Биологиялық ерекшеліктері==
Отырықшы құс. Наурыз-сәуірде жұмыртқалайды. Ұяда 1-2 жұмыртқа болады. [[Алматы облысы]]нда 3-3-тен балапаны бар 2 ұя белгілі <ref>Р. Г. Пфеффер, личн. сообщ</ref>. 40-45 тәулік бойы шайқайды. Балапандар ұяда 75 тәуліктей болады және 10-27 шілде аралығында ұшып шығады. [[Оңтүстік Алтай]]дағы [[Нарым жотасы]]ндағы қорғалатын территориядағы ұялау табысы 79,8%-ды құрады <ref>Воробьев, Березовиков, 1986</ref>.
==Қолда өсіру==
[[Алматы хайуанаттар паркі]]нде бүркіттерді қолда көбейту соңғы кезге дейін жемісін бермеді.
==Қабылданған қорғау шаралары==
«Жойылып кету қаупі бар жабайы [[Фауна|фауна]] мен [[флора]] түрлерін сату жайындағы халықаралық Конвенцияның» 1 Қосымшасына енгізілген. [[Ақсу-Жабағылы қорығы|Ақсу-Жабағылы]], [[Марқакөл қорығы|Марқакөл]], [[Алматы қорығы|Алматы]] және [[Үстірт қорығы|Үстірт]] қорықтарында қорғалады.
==Қажетті қорғау шаралары==
Аңшылар арасында жыртқыш құстарды қорғау қажеттігі жайында үгіт-насихат жұмыстарын жүргізу. Саятшы-бүркітшілердің бүркіттерді алу және ұстау ережелерін дайындау. Ұялайтын жерлерді жеке қорғау. Қыста үстеме қоректендіру <ref>Воробьев, Березовиков, 1986</ref><ref>Воробьев, Березовиков, 1983</ref>.
==Зерттеу жөніндегі ұсыныстар==
Ұялайтын жерлердің кадастрын жасау, аймақтар бойынша санын анықтау. Шектеуші факторларды, өнімділігін, өлім-жітімге ұшырауын, қоректік базасы жағдайының бүркіттердің орналасуы мен тығыздығына тигізетін әсерін зерттеу.
== Сілтемелер ==
| |||