Орман: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

ш
r2.7.3) (Боттың үстегені: af:Woud; косметические изменения
Content deleted Content added
ш r2.7.1) (Боттың үстегені: tt:Урман
ш r2.7.3) (Боттың үстегені: af:Woud; косметические изменения
1-жол:
[[FileСурет:Grib skov.jpg|thumb|Орман]]
[[FileСурет:Swedish Pine Forest.jpg|thumb|Орман ағаштары]]
[[FileСурет:Wald018.jpg|thumb|Орман алқабы]]
 
'''Орман''' – жер бетіндегі [[табиғи қорлардың]], оның ішінде өсімдіктер жамылғысының басты бір типі. Құрамында бір-біріне жақын өскен ағаштың бір немесе бірнеше түрлері бар табиғи кешен. Құрамы мен өсуіне қарай мәңгі жасыл, қылқанды, ақшыл қылқанды, күңгірт қылқанды, жапырақты, ұсақ жапырақты, жалпақ жапырақты, [[Тропиктер|тропиктік]], [[муссон|муссондық]]дық, мангрлық және т.б. ормандар деп бөледі. Орманның құрылымы ортаның физикалық-географиялық жағдайларына, өсімдіктердің түрлік құрамы мен биологиялық ерекшеліктеріне байланысты болады. Ол топырақ түзілуіне, климатқа, ылғал айналу процесіне және т.б. әсері көп, тропосферамен өзара белсенді әрекетте болады да, [[оттек]] пен [[көміртек|көміртектің]]тің алмасу деңгейін анықтайды (ең ірі орманды аймақтар атмосферадағы оттектің шамамен 50%-ын "өндейді"). Құрлықтың 27%-ынан астамын алып жатқан орман — [[географиялық ландшафт]] элементі. Орманда [[ағаш]], [[бұта]], шөптесін өсімдіктер, [[мүк]], [[қына]], т.б. өседі.<ref name="name"> Қазақ тілі термиңдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: География және геодезия. — Алматы: "Мектеп" баспасы, 2007. — 264 бет. ISBN 9965-36-367-6</ref><ref name=bi1>Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: [[Биология]] / Жалпы редакциясын басқарған профессор Е. Арын – [[Павлодар]]: [[2007]] - 1028 б. ISBN 9965-08-286-3</ref>
 
== Орман зоналары ==
[[FileСурет:Aerial View of Autumn Forest Colors.jpg|thumb|alt=A" [[ Күзгі орман]]''.]]
[[Сурет:Map of Russia degree of afforestation.svg|thumb|Оңтайлы ормандылық]]
[[FileСурет:GrouseMountainBC.JPG|thumb|Орман алқабы]]
[[FileСурет:Bosque de Coihues.jpg|thumb| alt=A|Орман көрінісі]]
[[FileСурет:Iso Helvetinjarvi.jpg|thumb| alt=A|Орман көрінісі]]
[[FileСурет:Archangelsk taiga.JPG|thumb|alt=A.| Қысқы орман]]
 
'''Орман зоналары''' - құрлықтың коңыржай, субтропиктік, тропиктік және субэкваторлық белдеулері мен табиғи ландшафтыларда ағашты-бұталы өсімдіктері басым экваторлық белдеудің табиғи зоналары. Негізінен, ылғалы жеткілікті немесе тым ылғалды солтүстік жарты шар аумағында тараған. [[Қоңыржай белдеу|Қоңыржай белдеуде]]де (тайга зонасы, аралас және жалпақ жапырақты орман зоналары) күлгін, шымды-күлгін, кұба және орманның сұр топырақтарында өсетін қылқанды және түспе жапырақты ормандар кездеседі. Субтропиктік және тропиктік белдеулердің орман зоналарының климаты өсімдіктің жыл бойы өсіп-өнуіне қолайлы. Үнемі артық ылғалды болатын сары және қызыл топырақтарда сан алуан өсімдік түрлері өсетін мәңгі жасыл немесе (жоғарырақ ендіктерде) жазда жасыл ормандар қалыптасады. Муссонды атыраптарда мәңгі жасыл ормандармен бірге жапырақтарын жылдың құрғақ кезінде тастайтын түспе жапырақты ормандар өседі. Жерортатеңіздік климатты атыраптарда қоңыр топырақтарда өсетін қатқыл жапырақты ормандар мен бұталар тараған — маквис, гарига, бүрген (шибляк), фригана. Экваторлық және субэкваторлық белдеудің өте ылғалды аудандарында ыстық климат жағдайында қызыл және қызыл сары ферралитті топырақтарда түр құрамы бай, көп жікқабатты ормандар өседі.<ref name="name"> Қазақ тілі термиңдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: География және геодезия. — Алматы: "Мектеп" баспасы, 2007. — 264 бет. ISBN 9965-36-367-6</ref>
 
== Орман географиялық фактор ==
 
Орман [[топырақтың құрылысына]], су алмасуына, онда органикалық және минералдық заттардың жиналуына әсер етеді. Орман топырағында ылғал жеткілікті, сондықтан оның құрамында шірінді көп. Орманды жердің топырағы [[қышқыл]], мұндай топырақта өсімдік тамыры терең бойлап, минерал заттарды мол алады, суды көп буландырып, ондағы жануарлар мен өсімдіктерге қолайлы микроклимат жасайды. Орман ағаштары, оның ішінде ‘’мәңгі жасыл, қылқан жапырақты ағаштар’’ өз жапырақтары арқылы өздері өскен қоршаған ортаға зиянды ‘’’ауру қоздырғыш бактерияларды’’’өлтіретін, хош иісті заттар ([[фитонцид]]) шығарады. Сондықтан да, қылқан жапырақты орманды аймақтарда көпшілік демалып, тынығатын ‘’’курорт-санаторийлер’’’ орналастырылады.
24-жол:
''Орта Азия, Кавказ, Қазақстан'' аймақтарындағы Орман көлемі Ресейдегі Орман алқаптарының небәрі '''3 – 4%-н''' құрайды.
 
Аумағының кеңдігіне қарамастан қазақ жерінде Орманды жерлер көп емес. Оның басты себебі жеріміздің негізгі бөлігі ''құрғақ, жартылай шөл, шөлді'' аймақтарда орналасқандығы, ал Орман ағаштары негізінен ылғал мол түсетін алқаптарда өседі. Республика аумағындағы Ормандар және бұталар алып жатқан көлем 21,6 млн. га, бұл Қазақстан жерінің '''4,2%-ы''' ғана. Орман ағаштары республикада Солтүстік Қазақстанның [[орманды-дала зонасында]] және [[дала зонасының]] қосымша ылғал алатын ойпаңды жерлерінде өссе, ''оңтүстік пен оңтүстік-шығыстағы Қалба жотасы, Алтай-Сауыр, Солтүстік Тянь-Шань және Батыс Тянь-Шань тауларының'' ылғал мол түсетін орташа биік белдеулерінде өседі. Қазақстанның солтүстігіндегі '''шоқ-шоқ''' болып өсетін қайыңды орманды оңтүстікке қарай далалы алаптардағы біршама жерлерде өскен қарағайлы ормандар ауыстырады. Алтай-Сауыр тауларының теңіз деңгейінен '''500 – 2500 м''' биіктік аралығында қылқан жапырақты – қарағай, майқарағай, шырша, балқарағай, самырсын сияқты бағалы ағаштар өседі. Ал [[Солтүстік Тянь-Шань]] таулы алабының төменгі белдеуінде '''(600 – 1700 м)''' көбіне түрлі бұталар мен жалпақ жапырақты ағаштар өседі. Олардың басым бөлігін алма, өрік, жаңғақ, қарақат тәрізді жеміс-жидекті ағаштар құрайды. Биіктігі '''1500 – 3000 м''' белдеулерде негізінен қылқан жапырақты ағаштар өседі. Олардың негізгісі – жасы 300 жылға дейін, биікт. '''40 – 50 м-ге''', ал жуандығы '''2 м-ге''' жететін [[Тянь-Шань шыршасы]]. ''Батыс Тянь-Шань алабында – Талас Алатауы, Қаратау мен Өгем жоталарында'' негізінен жерге төселіп өсетін қылқан жапырақты арша ағашы, ал бұталардан – басқа жерлерде кездеспейтін алша, пісте, долана, таудың ортаңғы және төменгі белдеулерінде '''алма, грек жаңғағы, алмұрт, үйеңкі, өрік''' ағаштары өседі.
 
== Оңтайлы ормандылық ==
 
Оңтайлы ормандылық (Оптимальная лесистость) — жергілікті жерде табиғи [[экология|экологиялық]]лық тепетендікті сақтаған немесе орта түзетін құрауыштардың біреуінің өзгермеген қалпын сақтауды қамтамасыз ететін ормандылық.<ref> Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі:Экология және табиғат қорғау/ Жалпы редакциясын басқарған – түсіндірме сөздіктер топтамасын шығару жөніндегі ғылыми-баспа бағдаламасының ғылыми жетекшісі, педагогика ғылымдарының докторы, профессор, Қазақстан Республикасы Мемлекеттік сыйлығының лауреаты А.Қ.Құсайынов. – Алматы: «Мектеп» баспасы» ЖАҚ, 2002. – 456 бет. ISBN 5-7667-8284-5 </ref>
 
== Орманның адамзат коғамы үшін маңызы ==
 
Орман қорлары бүкіл биосферадағы тіршілік үшін, оның ішінде [[адамзат қоғамы]] үшін аса маңызды. Тиімді пайдаланған жағдайда өз-өзінен қайта қалпына келіп тұратын таусылмайтын табиғи қор. Орман ағаштарынан ''үйлер, тұрмысқа қажетті заттар, қағаз''т.б. алынады; Ормандағы ағаштардың арасында '''жидектер''' мен '''саңырауқұлақтар''' өсіп, өнім береді. Орманды аймақтарды паналап, қоректерін содан табатын ''жан-жануарлар мен жәндіктер'' көп.
 
== Орманды алқаптар ==
 
Көлемі жағынан Қазақстан Ормандарының жартысынан астамын '''(52,2%)''' шөлді аймақтардағы ''сексеуілді Ормандар'' алып жатыр. Сексеуілдің Қазақстанда 2 түрі ([[қара сексеуіл мен ақ сексеуіл]]) өседі. Қара сексеуіл бүкіл [[Бетпақ даланың]] батысында, Сарысу өзені бойының орталығында, Іле өзені сағасының оң жағалауында және Шу өзені мен Мойынқұмның аралығында таралған. Ақ сексеуілді Орманды алқаптар ''Қарақұмда, Мойынқұмда, Балқаш төңірегі'' мен ''Қызылқұмда'' өседі. ''Сексеуілді Орманның'' құмды алқаптардың жылжуын тоқтатуда маңызы зор және '''қой, түйе'''үшін қысы-жазы жақсы жайылым. Сексеуілден басқа Қазақстанның шөлді аймақтарын кесіп өтетін [[Сырдария, Шу, Іле,]] т.б. өзендердің бойларында түрлі ағаш-бұталар (терек, тобылғы, жыңғыл, шетен, емен, шегіршін, тал, т.б.) өсетін тоғайлы ормандар кездеседі. Олар жыл бойы сумен жақсы қамтамасыз етілетіндіктен, ''шөл ішіндегі жақсы көлеңкелі, сулы тамаша демалыс орындары'' болып саналады. Қазақстанда орман ағаштарын тиімді пайдалану, т.б. мәселелерімен Көкшетау қаласында орналасқан [[Қазақ орман шаруашылығы және агроорманмелиорация ғылыми-зерттеу]] институты айналысады. <ref name="source1">Қазақ энциклопедиясы VII-том, Асқаров І.Ж., Байзақов С.Б., Қазақстан орман алқаптары. Табиғат ел байлығы (жинақ), А., 1979; Экономика природопользования, Под ред. Т.С.Хачатурова, М., 1991; Романова Э.П., Куранова Л.И., Ермаков Ю.Г., Природные ресурсы мира, М., 1993.</ref>
 
== Орман жолағы ==
 
Орман жолағы (''Лесные полосы'') — суармалы танаптардың төңірегіне, [[каналдар]]дың, [[су қоймалары]]ның жағалауларына, жол бойларына өсірілген [[ағаш]], [[орман]] белдеулері.
 
== Орман мелиорациясы ==
 
Орман мелиорациясы (''Лесомелиорация'') — қандай да болсын бір аумақтың (''оған бұзылған жерлер де енеді'') [[гидрология]]лық, [[топырақ]]тық, [[климат]]тық, [[ландшафт]]ық және т.б. табиғи жағдайларын жақсарту үшін жасанды жасалатын немесе өзгермелі орман екпе ағаштарын пайдалану бойынша шаралар кешені.
 
== Орманның ағындыға реттеуші әсері ==
 
Орманның ағындыға реттеуші әсері (''Регулирующее влияние леса на сток'') — орман алабы топырақтың су сіңіру қасиетін арттырады, жер беті суының [[топырақ қабаты]] суына үдемелі түрде құйылуына, сонымен қатар өзен, арна суларының режіміне де әсерін тигізеді.
 
== Орман пайдалану ==
Орман пайдалану (''Лесопользование'') — орман пайдалану өдістері мен нысандарының заңды және экономикалык реттелген жиынтығы.
 
== Ормантану ==
 
Ормантану (''Лесоведение'') — орман туралы ілім, оның құрылымын, [[экология]]сын, [[биология]]сын, өсуін, [[атмосфера]]мен байланысын, [[гидрология]]лық режімін, жануарлар әлемімен байланысын зерттейді.<ref>Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі. Су шарушылығы. – [[Алматы]], Мектеп, 2002.</ref>
 
== Пайдаланылған әдебиеттер ==
<references/>
 
64-жол:
 
[[Санат:Ормандар]]
 
{{Link GA|sr}}
 
[[af:Woud]]
[[als:Wald]]
[[an:Selva]]
29 436

өңдеме