Мажарстан: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

|Қазақша атауы = ВенгрияМажарстан

|карта тақырыбы =ВенгрияныңМажарстанның орналасуы (қара-жасыл):<br />— [[Еуропа|Еуропада]] (ашық-жасыл және қара-сұр)<br />— [[Еуропалық одақ|Еуропалық одақта]] (ашық-жасыл)

|Тәуелсіздігін алды = [[Аустро-ВенгрияМажарстан|Аустро-ВенгрияданМажарстандан]]

|Ірі қалалары = [[Будапешт]], [[Дебрецен]], [[Мишкольц]], [[Сегед]], [[Печ (ВенгрияМажарстан)|Печ]], [[Дьёр]], [[Ниредьхаза]], [[Кечкемет]], [[Секешфехервар]]

|Басшы қызметі = [[ВенгрияМажарстан президенттерінің тізімі|Президенті]]<br />[[ВенгрияМажарстан премьер-министрлерінің тізімі|Премьер-министрі]]

|Валютасы = [[ВенгерМажар форинті]]

'''Венгрия'Мажарстан'' (''Мажарстан'')— — (мажарша: Magyarország) [[Eуропа]]ның орталығында oрналасқан ел.

[[ВенгрияМажарстан Альпі]], [[Қарпат]] және [[Динар]] тауларының аралығында орналасқан. Жерінің тең жартысын [[Үлкен Орта Дунай]] ойпаты алып жатыр. ВенгрияыңМажарстанның басты өзені - Дунай елді қақ ортасынан басып өтеді. [[Балатон]] атты үлкен де әдемі көлдің жағасында көптеген санаторийлер, қонақүйлер, туристік орындар бар.

ВенгрияМажарстан (Венгрия)<ref name="source1">Балалар энциклопедиясы, III-том</ref> – Еуропаның [[Аустрия]], [[Словакия]], [[Украина]], [[Румыния]], [[Хорватия]] мемелекеттерімен шекаралас жатқан ел.

ВенгрияМажарстан – Еуропаның орталығында орналасқан мемлекет. Жер көлемі 93 мың км2. Халқы 10,1 миллион адам (2007). Астанасы – [[Будапешт]]. Халқының 90%-дан астамы мажарлар. Қалғандарын алман, серб, хорват, румын, еврей, тағы да басқа халық өкілдері құрайды. Мемлекеттік тілі – венгрмажар (мадьяр) тілі. Тұрғындарының басым көпшілігі христиан дінінің [[католик]]тік (70%) және [[протестант]]тық (25%) тармағын ұстанады. ВенгрияМажарстан – парламенттік республика. Елді президент басқарады. Заң шығарушы органы – бір палаталы Мемлекеттік жиналыс. Атқарушы билікті Мемлекеттік жиналыс құрамындағы әртүрлі партия өкілдерінен құралған үкімет жүргізеді. Орта Дунай жазығында орналасқандықтан, жерінің 60%-дан астам бөлігін жазық, қалған бөлігін таулы қырат алып жатыр. Жазық жерлері ауылшаруашылығына қолайлы, таулы аймақтары қалың орманды. Мұнда дүниежүзіне әйгілі курортты аймақ – Балатон көлі орналасқан. Климаты қоңыржай. Қаңтар айындағы орташа температура –2 – 4ӘС, шілдеде 20 – 22ӘС. Жауын-шашынның жылдық мөлшері 450 – 900 милиметр. Қазіргі ВенгрияМажарстан жерін біздің заманымыздан бұрынғы 1-мыңжылдықта сақтар және кельт, иллирий, фракия үндіеуропалық тайпалары қоныстанған. Кейінірек герман, ғұн, авар тайпалары ағылып келіп, осы жерден Батыс Рим империясына шабуылдар жасаған. Бұл өңірде 430 жылы Аттила (Еділ) патша бастаған Батыс Ғұн мемлекеті құрылып, ол ыдырағаннан кейін Баян хан бастаған аварлар билігі салтанат құрды. 895 жылы Арпад патшаның басшылығымен венгрлердіңмажарлардың (мажарлар) жеті тайпасы көшіп келіп қоныстанды. Арпадтың шөбересі Геза христиан дінін қабылдап, еуропалық үлгідегі мемлекет құрды. Шыңғысхан шапқыншылығы кезінде (1237-46) көптеген қыпшақ тайпалары ВенгрияғаМажарстанға келіп, қоныс теуіп қалды. 1301 жылы Арпад әулеті биліктен кетіп, өкімет басына Анжу әулеті келді. Олар 1335 жылы чех, поляк корольдерімен бірігіп, саяси-сауда одағын құрды. 1372 жылы Пешт қаласында университет ашылды. 16 ғасырдың бас кезінде елдегі бытыраңқылық салдары ВенгрияныңМажарстанның әлсіреуіне әкеп соқты. [[Осман]] сұлтандығы мұнда 1526-1686 жылдары өз биліктерін орнатты. Ел үш бөлікке: Шығыста Трансильвания князьдігіне, түріктер иеленген орталық бөлікке және Габсбургтер әулеті билеген ВенгрияМажарстан корольдігіне бөлініп кетті. 1683 жылы түріктер Вена қаласы түбінде жеңіліске ұшырағаннан кейін ВенгрияМажарстане Польша, Венеция мемлекеттерімен «Қасиетті одаққа» бірікті де, 1686 жылы елді азат етті. Бірақ билік басына Габсбургтер әулеті келді. 1867 жылдан бастап ВенгрияМажарстан дербес парламенті, конституциясы бар елге айналып, экономикалық жағынан тез дами бастады. Бірінші дүниежүзілік соғыстың аяқ кезінде, 1918 жылы күзде, елде өкімет басына Антантаны жақтаушылар келді. Бірақ Ресей түрмелерінен босап шыққан венгрмажар әскери тұтқындары 1919 жылы көктемде ВенгриядаМажарстанда уақытша Кеңес өкіметін құрды. Оны Хорти бастаған монархияшыл топ күшпен басып, король үкіметін қалпына келтірді. Жаңа үкімет 20 ғасырдың 30-жылдарынан бастап Германия мен Италияның ықпалында болды және Екінші дүниежүзілік соғыс барысында Германияның одақтасына айналды. Соғыстан кейін ВенгрияМажарстан Кеңестер Одағының ықпал ету аймағында қалды да, өкімет басына коммунистер келді. 1956 жылы жиырма үшінші қазан күні тоталитарлық режим жойылып, көппартиялы жүйе қалпына келтірілді, үкімет [[Варшава]] шартынан шығатынын мәлімдеді. Төртінші қарашада ВенгрияғаМажарстанға Кеңес әскерлері басып кіріп, бұл үкіметті таратып жіберді де, екі жүз мыңға жуық адам шетелге кетіп қалды. Шығыс Еуропадағы саяси өзгерістерге байланысты 1989 жылдың аяғында коммунистер билік басынан кетіп, орнына ұлттық-демократиялық күштер келді. Еуропалық Одаққа (ЕО) ассоциацияланған мүше, ал 1999 жылы [[НАТО]]-ға мүше болып қабылданды.

ВенгрияМажарстан орташа дамыған индустриялы-аграрлы мемлекет. Ұлттық табыстың әр адамға шаққандағы орташа мөлшері 4300 АҚШ доллары шамасында. Экономикасының жетекші салалары: машина жасау, станок шығару, химия, дәрі-дәрмек, металлургия, жиһаз жасау т.б. Ауыл шаруашылығы жақсы дамыған. Бидай, жүгері, қант қызылшасы, күнбағыс өсіріледі. Құс шаруашылығы мен шарап өндірісі жақсы өркендеген. Басты сауда серіктестері: [[Германия]], [[Австрия]], [[Италия]], [[Франция]], [[АҚШ]], [[Ұлыбритания]], [[ТМД]] елдері. ВенгрияМажарстан үкіметі 1991 жылы Қазақстанның тәуелсіздігін таныды. 1955 жылдан [[БҰҰ]] мүшесі. Көптеген халықаралық ұйымдардың, оның ішінде Еуропа Кеңесінің жұмысына қатысып келеді.

ВенгрияныңМажарстанның тұрғылықты халқы өздерін «Мадиярлармыз» деп айтады. Осы венгрлікмажарлық мадиярлардың қазіргі мекендеп жатқан Еуропа аумағына ұлы даладан келгендігі жəне олар қайсібір заманда сонда көшіп-қонған халықтың бір бөлігі болғандығы жайында тарихи, мұрағаттық деректер мен аңыздар көп. Мажар аңыздарындағы ғұндарға байланысты оқиғалар мажарлардың шығыспен байланысының сонау ерте заманда басталғанын, Мажарлардың Азиядан Еуропаға 896 жылы қоныс аударғанын баяндайды.

== Қазақстан мен ВенгрияМажарстан ==

Қазақстанды өздерінің ата-жұрты деп санайды. ІХ ғасырда қыпшақ деген атпен белгілі болған халық моңғолдардың 1239 жылғы шапқыншылығынан ВенгрияғаМажарстанға қоныс аударады. Көтен хан ІV Белаға елшілерін жіберіп, ВенгрияғаМажарстанға халқымен көшіп баруға рұқсат сұрайды. Рұқсат алған соң, 1239-40 жылдары қоластындағы 40 мың (кейбір деректерде 60 мың) халқымен көшеді. Еркін көшіп-қонуға, ескі салттары бойынша өмір сүруге лайық аумақтарға, жазық далалы жерлерге қоныстанады. Түгелдей отырықшы болуларына жүз жыл кетеді, ал тілдері, Иштван Мандоки Қоңырдың айтуынша, ХVІІ ғасырдың аяғына дейін сақталады. Күні бүгінге дейін ВенгриядағыМажарстандағы Дунай мен Тиса арасы – Кишкуншак (Кіші қыпшақ жері), шығысы Надькуншак (Ұлы қыпшақ) деген атауларға ие. [[Қарсақ]] қаласы – Ұлы [[Қыпшақ]] жерінің жүрегі. Мадиярлар мен қазақтардың туыстығы туралы алғашқы пікірлер ХІХ ғасырда жергілікті газет беттерінде жариялана бастайды. 1835 жылы Шамуель Брашшаидың «Қырғыз-қазақтар» атты еңбегі жарық көреді. Кейін де мадияр ғалымдарының қазақ еліне, жеріне байланысты еңбектері жарық көре бастайды. Солардың арасында Дьердь Алмашидің есімі көзге ерекше түседі. 1900 жылы Қазақ жеріне жасаған саяхаты нəтижесінде «Азия жүрегіне саяхатым» атты еңбегі жарық көреді. Кітабында Орта Азия халықтарының, соның ішінде қазақтардың өмірі, тұрмыс-салты, шаруашылығы, сауда-саттығы, əдет-ғұрпы, наным-сенімдері, қолөнері, ауыз əдебиеті туралы мол мағұлмат келтіреді. ХХ ғасырда белгілі венгрмажар ғалымы, антрополог [[Тибор Тот]] өзінің ғылыми еңбектерінде екі елдегі руларды, қазақтар мен мадиярлар (венгрмажар) арасындағы туыстық байланыстарды жан-жақты зерттеуді бастағанымен, бұл ғылыми мұрасын саяси себептерге байланысты жалғастыра алмайды. Ал Андрош Биро мұны ғылыми дəрежеге көтереді. 2006 жылы Андроштың жетекшілігімен, Қостанай облысында қазақ-венгрмажар бірлескен антропологиялық экспедициясы Торғай өңірінде тұратын қазақтар мен мадияр руы өкілдері арасындағы генеологиялық деректер, антропологиялық өлшемдер жасалады. ДНК үлгілері алынып, ғасырлар бойы өзгермейтін жəне генетикалық ақпаратты сақтайтын Ү хромосомдарына талдау жүргізіледі. Нəтижесінде венгрлікмажарлық мадиярлар мен қазақтардың арасындағы туыстық қатынас толығымен дəлелденеді. Ал Иштван Мандоки Қоңыр «Кун тілінің ВенгриядағыМажарстандағы ескерткіші» (1993) атты еңбегінде мажар тіліндегі кейбір сөздер мен қазақ тіліндегі сөздердің ұқсастығын келтіреді. Мысалы: арқан – arkany, ұнтақ – ontak, шолақ – csollak, қанжыға – kangyik, пышақ – bicska тағыда басқа.

* [[ВенгрияМажарстан қалаларының тізімі]]

* [[ВенгрияМажарстан баспасөзі]]

* [[ВенгрияМажарстан телевизиясы]]

* [[ВенгрияМажарстан телеграф агенттігі]]

[[Санат:ВенгрияМажарстан]]