Ғұндар: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Content deleted Content added
ш r2.7.3) (Робот: изменение th:ชนฮั่น на th:ชาวฮัน; косметические изменения
1-жол:
[[Сурет:Huns empire.png|thumb|325px|Батыс Ғұн Империясының территориясы Орталық Азия даласынан бастап қазіргі кездегі Германия жерлеріне дейін, және Қара теңіз бен Балтика теңізіне дейін созылған.]]
[[Сурет:HunSiege-ChroniconPictum.jpg|thumb|325px|14-ші ғасырда салынған "Ғұндар" деген сурет. Бұл суретте ғұндардың өздері, олардың қару жарақтары және сол кездегі қала түрі сипатталған, 1360.]]
[[ImageСурет:Hunnen.jpg|thumb|325px|Ғұндар Аландармен соғыста]]
 
'''Ғұндар''' - көшпенді халық.
Ғұндар [[тәңірілік]] дінді ұстанып, [[түркі жазуы|түркі жазуын]]н тұтынған. Сөйлеу тілі де [[түркі тілдері|түркі тілі]] болған.
Шығыста Мөде «шыгыс ху» тайпаларын бағындырды, ал оның құрамөна, шамамен алғанда, Керулен және Онон алқаптарында мекендеген сянби және ухуань тайпалары кіретін еді. Мөде батыста юеди (юечжи) тайпаларына қарсы жорықтар жасады. Бұл кезде қазіргі Кореядан Тибетке және Шығыс Түркістаннан Хуанхэнің орта ағысына дейін созылып жатқан аумақ ғұн шаньюйлерінің қол астына түсті, ал солтүстікте ғұн конфедерациясына біріккен тайпалар Байкалдан арғы оңтүстік аудандарға дейінгі аумақты алып жатты.
Деректемелерде ғұндардың Саян-Алтай тайпаларына жасаған жорықтары туралы да айтылған. Шежіреші б. з. б. 201 жылы сюннулердің солтүстікке және солтүстік-батысқа қарай жорығын жалғастырып, Хуньюй, Цюйшэ, Динлин, Гэкунь және Синьли елдерін бағындырғанын хабарлайды. Мәтінде берілген түсініктемеде әлгі айтылған бес елдің сюннулердің солтүстік жағында жатқаны айтылады, ол батысында Кем (Енисей) өзенінен Іле алқабына дейін созылып жатса керек.
Б. з. б. 201 жылғы жорықта ғұндар Алтай тайпаларын түгелдей дерлік бағындырды, бірақ олар бұл аумақты толық қол астына каратқан жоқ. Қалай дегенмен де, сол кезде осылай болғанын жазбаша деректемелер де, архео-логиялык материалдар да көрсете алмады.
 
24-жол:
 
== Тарихы ==
Біздің заманымызға дейін 1 мыңжылдықтың 2-жартысынан бастап [[Еуразия|Еуразияның]]ның этникалық-саяси тарихында [[Орталық Азия|Орталық Азияның]]ның көшпелі тайпалары ролі артты. Біздің заманымызға дейін 4-3 ғасырларда [[Қытай|Қытайдың]]дың солтүстігі мен Орталық Азияда ғұндар деген тайпалар бірлестігі (сюнну, дунху) пайда болды. Нақты айтқанда, біздің заманымыздың дейін 209 жылы бой көтеріп, біздің заманымызда 216 жылы дейін дәурен сүрді.
 
Шаңырағын көтерген әйгілі [[Мөде қаған|Мөде]] (Мотэ) батыр. Біздің заманымызға дейін 209 жылы [[Мөде қаған|Мөде]] әкесін өлтіріп, таққа ие болады.
 
Осы заманнан бастап, ғұн мемлекеті күшейе бастады (атап айтсақ, біздің заманымызға дейін 188 жылы ғұндар өзіне [[қытай]] [[император|императоры]]ы [[Гао-Ди|Гао-Диды]]ды бағындырады, хань [[династия|династиясы]]сы ғұндарға салық төлеп тұрғаны белгілі. Юечжи, ловфань, байянь, үйсүн тағы да басқа тайпалардың жерін тартып алады.)
 
Ғұндар [[Байкал|Байкалдан]]дан [[Тибет|Тибетке]]ке, [[Шығыс Түркістан|Шығыс Түркістаннан]]нан [[Хуанхэ]] өзеніне дейінгі жерде мемлекет құрды. Оның әскері 300-400 мың болды.
 
[[Мөде қаған|Мөде]] қайтыс болғаннан кейін өзара қырқыс басталды. Хулагу кезінде, біздің заманымызға дейін 47 жылы ғұндар оңтүстік және солтүстік болып екіге бөлінді. Оңтүстік ғұндар [[Қытай]] бодандығын қабылдады, ал солтүстігіндегілер орталық азиялық тайпалармен одақтасып батысқа кетіп, өз тәуелсіздіктерін сақтады. Алайда, үнемі [[Қытай|Қытайдың]]дың қысымына түскендіктен [[Тянь-Шань|Тянь-Шаньды]]ды асып өтіп, қаңлыларға келді. Бұл ғұндардың [[Орта Азия]] мен [[Қазақстан|Қазақстанға]]ға алғашқы қоныс аударуы болды.
 
Екінші қоныс аудару біздің заманымыздың 1 ғасырында болды. 93 жылы [[Қытай|Қытайлар]]лар ығыстырған солтүстік ғұндар тағы да батысқа қарай жылжыды. Олар [[Қазақстан]] территориясы арқылы батысқа бет алды. Бұл көшпенділердің Қазақстанға енуіне байланысты шығыс иранның [[қаңлы]] тайпаларының түріктенуі басталады.
 
Біздің заманымыздың 1 мыңжылдығы басында [[Жетісу]], оңтүстік қазақстан тайпаларының кескін-келбеті монғолдана бастады. Ғұндар жергілікті тайпаларды бағындырып, [[Сырдария]] бойымен [[Арал]] өңіріне, орталық және батыс Қазақстан аймақтарына барып енеді. Ғұндардың біздің заманымыздың 4 ғасырда Шығыс және Орталық [[Еуропа]] жеріне келуіне үш ғасыр [[уақыт]] керек болды.<ref>Батыс Қазақстан облысы. Энциклопедия. — Алматы: «Арыс» баспасы, 2002 ISBN 9965-607-02-8 </ref>
 
Ғұндар [[Рим империясы|Рим империясына]]на қауіп төндірді. 5 ғасырдың 30-жылдары ғұндардың басшысы [[Аттила]] [[Еуропа]] халқының үрейін ұшырды. 375-376 жылдары [[вестготтар|вестготтардың]]дың [[Қазақстан]] даласынан келген ғұндармен күресі ежелгі [[Рим империясы|Рим империясының]]ның құлауына әкелді.
 
== Шаруашылығы ==
Шаруашылық-мәдени типінің негізі - көшпелі [[мал шаруашылығы]]. Мал өсіру, әсіресе жылқы өсіру басты рөл атқарды. Сондай-ақ қой өсіру, аң аулау, [[егіншілік]] дамыды.
 
Ғұндардың қол өнер кәсібі күшті дамыған (металдан, сүйек пен мүйізден, тас пен [[саз|саздан]]дан, [[ағаш|ағаштан]]тан, [[керамика|керамикадан]]дан жасалды). [[Сауда]] дамығандығын жібек маталар, [[айна|айналар]]лар, [[нефрит|нефриттен]]тен істелген бұйымдар көрсетеді.
 
== Қоғамы ==
Патриархалды-рулық [[қарым-қатынас|қарым-қатынастардың]]тардың белгілері өте күшті болған. Ғұндар 24 [[ру|руға]]ға бөлінген. Олардың басында ағамандар тұрған. Ағамандар [[кеңес|кеңесі]]і мен [[халық]] жиналысы [[жұмыс]] істеген. Әскери тұтқындардан [[құрал|құралған]]ған құлдар да болған.
 
Жазба деректер ғұндар [[қоғам|қоғамындағы]]ындағы өкімет белгісі туралы [[мәлімет]] те қалдырған. Елді шаньюй басқарған. Одан кейін түменбасылар болды. Ғұндар қоғамында мал мен жерге жеке [[меншік|меншіктің]]тің [[пайда]] болуы, тұрпайы бюрократтық аппараттың құрылуы, алым-салық, жазу-сызудың болуы таптық [[қоғам]] мен мемлекеттің [[пайда]] болуын туғызды. <ref>“Қазақ Энциклопедиясы”, 5-том</ref><ref> Отырар. Энциклопедия. – Алматы.
«Арыс» баспасы, 2005 ISBN 9965-17-272-2 </ref>
 
== Ғұндардың юэчжилермен, Қытаймен, үйсіндермен, қаңлылармен қарым-қатынасы ==
Ғұндардың юэчжи [[тайпа|тайпасымен]]сымен күресі ғұндардың [[жеңіс|жеңісімен]]імен аяқталды. Юэчжилер тек біздің [[Заман|заманымызға]] дейін 174—165 жылдары түпкілікті талқандалды. Нәтижесінде, юэчжилер [[Заман|Орталық Азияға]] шегініп, [[Әмудария|Әмударияның]]ның жоғарғы ағысына жылжиды. Ғұндарға бағынғандардың арасында үйсіндер де бар еді. [[Қытай]] жазбаларында 36-ға жуық [[көрші]] ұлыстардың бағындырылғандығы айтылған. Мөде біздің заманымызға дейін 174 жылы қайтыс болды.
 
Мөденің баласы Лаушан тұсында юэчжилер тасталқан болып жеңіліп, олардың бір бөлігі [[Жетісу|Жетісуды]]ды мекен етті. Жетісудағы сақтардың бір бөлігі юэчжилердің [[қысым|қысымынан]]ынан [[Ферғана|Ферғананы]]ны басып өтіп, [[Парфия]], [[Бактрия|Бактрияға]]ға жылжып, келесі бір бөлігі [[Ауғанстан]] Солтүстік [[Үндістан|Үндістанға]]ға ([[Кашмир|Кашмирге]]ге) өтіп кетеді. Үлкен юэчжилер Жетісуды 30—40 жыл шамасындай ғана иемдене алды. Кейін Жетісуды үйсіндер юэчжилерден тартып алды. Ғұндардың әскери көмегінің арқасында үйсіндер осылайша Жетісуға орналасқан болатын. Батысқа қарай ығысқан юэчжилер Бактрияны өзіне бағындырады. Олардың енді бір бөлігі үйсіндермен араласты.
 
Ғұндар мен Қытай арасында айырбас [[сауда]] жүріп тұрды. Бұл, әсіресе ғұндарға тиімді еді. Біздің заманымызға дейін 158 жылы шекарадағы сауда көздерін кеңейту [[мақсат|мақсатында]]ында тәңіркұты Қытайға қарсы [[соғыс]] ашты. Біздің заманымызға дейін 152 жылы ғұндармен тағы сауда жөніндегі [[шарт|шартқа]]қа қол жеткізеді. Шекаралық [[аймақ|аймақтарда]]тарда сауда орындары ашылады. Сонымен қатар Гобиден оңтүстікке қарай жайылымдарды қайтарып алады.
 
''Біздің заманымызға дейін 133 жылы ғұн-қытай соғыстарының жаңа [[кезең|кезеңі]]і басталды''. Бұл жолы соғысты қытайлықтар бастады. Әскери кимылдар бұрынғы ғұн аумағына ауысты. Соңғы ұрыста 90 мың ғүн әскері талқандалды. Біздің заманымызға дейін 90-жылдардағы қақтығыстарда 70 мың қытай әскері ғүн әскерін жеңе алмады. Өз [[күші|күшімен]]мен ғұндарды жеңе алмайтындығына көзі жеткен [[Қытай]] билеушілері енді 20 жыл үзілістен кейін басқа көшпелі тайпаларды ғұндарға қарсы айдап салуға кірісті. Біздің заманымызға дейін 71 жылы ғұндар бағындырған елдерді өз жағына тарта бастады. Солардың [[қатар|қатарында]]ында үйсін билеушісіне елші жіберіп, некелік [[байланыс|байланыстар]]тар орнатады. Ғұндар да қарап қалмай, өз кезегінде үйсін күнбиіне (гуньмосына) бір [[қыз|қызын]]ын береді. Ал ғұндар мен қытайлықтар арасындағы текетірес одан әрі жалғаса берді. Ғұндар енді қытайлықтардың одақтасы — үйсіндерден кек алуға кіріседі. Үйсіндердегі қытай ханшасы [[император]] сарайына хат жолдап, үйсіндерге [[көмек]] беруін [[талап]] етеді. Қытайдың 100 мың атты әскері ғұндарға қарсы аттанады. Үйсіндердің өзі 50 мың әскер шығарады. Біріккен үйсін-қытай күштеріне қарсы тұра алмаған ғұндардың 39 мың беделді [[адам|адамдары]]дары [[қол|қолға]]ға түсіп, 700 мың малы жаудың қолында қалды. Бұл ғұндар үшін орны толмас ауыр соққы болды. Біздің [[заман|заманымызға]]ымызға дейін 71 жылы үйсіндерге [[қарым|қарымта]]та [[шабуыл|шабуылға]]ға шыққан ғұндарға шығыстан дунхулар, батыстан үйсіндер шабуыл жасады. Ғұндар әскері ауыр жеңіліске ұшырайды. Бүкіл [[мал|малдарының]]дарының тең жартысынан айырылады. Үштен бір бөлігі [[ұрыс]] алаңында қаза табады. Адамдарының 3/10 бөлігі аштан өледі. Қытай әскерлері де үш [[бағыт|бағытта]]та шабуылдап, мыңдаған әскерді тұтқынға түсіреді. Қытайлықтар ғұндарға қарсы көршілерін айдап салуын жалғастыра берді. Ғұндардан тартып алған жерге әскери еңбек [[армия|армияларын]]ларын орналастырады.
 
Біздің заманымызға дейін 59 жылы [[Қытай]] Батыс өңірді басқаратын орган кұрды. Енді ғұндардың өз ішінде де іріткі басталып, билікке талас туған еді. [[Билік|Билікке]]ке таласудан, ішкі-сыртқы дағдарыстардан Ғұн [[мемлекет|мемлекеті]]і ыдырап, біздің заманымызға дейін 55 жылы оңтүстік және солтүстік болып екіге бөлінеді. Хуханье шаньюй бастаған оңтүстік топ — Қытаймен бейбіт [[қарым-қатынас]] орнатты. Ал Чжи-Чжи бастаған ғұндардың солтүстік бөлігі Қытайдың [[қысым|қысымымен]]ымен батысқа ауады.
 
Біздің заманымыздың Ill ғасырдың бірінші жартысында Шығыс [[Қазақстан]] мен [[Жетісу|Жетісуға]]ға келген ғұн [[тайпа|тайпалары]]лары V ғасырға дейін [[өмір]] сүрген Юэбан мемлекетін құрды. Бұрынғы солтүстік ғұндардың [[ұрпақ|ұрпақтары]]тары болып саналған аталмыш [[мемлекет]] дәстүрлі тәңірқұты атағын алды.
 
[[Дерек|Деректерде]]терде юэбандықтардың тілі ежелгі түрік тіліне жақын болғандығы туралы [[мәлімет]] бар.<ref>Қазақстан тарихы: Жалпы білім беретін мектептің қоғамдық-гуманитарлық бағытындағы 10-сыныбына арналған оқулық / Ә. Төлеубаев, Ж. Қасымбаев, М. Қойгелдиев, т.б. — Алматы: "Мектеп" баспасы, 2006. — 232 бет, суретті. ISBN 9965-33-633-4</ref>
 
== Қосымша ==
Ғұндар, хұндар - ежелгі дәуірдегі тайпалар одағы, түркі халықтарынын арғы тегі. Біздің заманымызға дейін 1-мыңжылдықта қалыптасқан. Бастапқы кезде солтүстік [[Қытай|Қытайда]]да, [[Моңғолия|Моңғолияда]]да, [[Байкал]] өңірінде қоныстанған. Ежелгі Қытай жылнамаларында Ғұндар гуй фан, гун руң, хун ю, шиан ю, шиұң ну секілді, т.б. атаулармен берілген. Біздің заманымызға дейін 3 ғасырдыңдың соңына қарай Ғұндар бірігіп әскер түзеп, өздерінің [[Мемлекет|мемлекетін]] құрды. Ғұндар 24 руға бөлінген, оларды елағасы — [[бек]] биледі. Әрбір рудың көшіп жүретін өз жері болды. Жоғары билеушісі "Тәңірқұт "лауазымын иемденген. Қытай деректерінде Ғұндардың жоғары билеушісі "шаньюй" деп аталады. Ғұндардың өмірінде көшпелі [[мал шаруашылығы]] басты рөл атқарады. Жылқының асыл тұқымдарын өсіріп, [[ат]] баптауды жетік меңтерген. Ғұндардың ішінде отырықшы [[тұрмыс]] кешіп, [[егіншілік|егіншілікпен]]пен шұғылданғандары да болған. Ғұндар дәнді [[дақыл|дақылдың]]дың ішінде тарыны көп өсірген. Қолөнері мен бейнелеу [[өнер|өнері]]і жоғары деңтейде болған. [[Зергерлік]] өнердегі полихром стилін дүниеге әкелген. Ат үсті ойындарының негізін салған. Көктөңіріне табынын, [[ата-баба]] рухына сиынған. Өздерінің дәстүрлі [[құқық]] [[жүйе|жүйесін]]сін қалыптастырған. Онда, негізінен, мыналар көзделген: "Ұрлық жасап, кінәлі болғанның [[жер|жері]]і алынады, [[шайқас|шайқаста]]та жаудың басын шауып алған немесе оны тұтқынға алған [[адам|адамға]]ға бір кеспек [[шарап]] сыйланады, қолға түсірілген олжа соған беріледі, ал тұтқынға алынғандар соның құлдары мен күндері етіледі; ұрыс алаңында қаза тапқан адамның сүйегін кім өкелсе, оның [[отбасы|отбасының]]ның бүкіл мүлкін сол алады". Ғұндар өз арасында [[қылмыс]] жасап айыпты болғандардың бетін тілген. Тілінген беттің тыртығы бұрынғы қынмысын білдіріп тұратындықтан, ондай [[Адам|адамдардың]] қайта [[Адам|қылмыс]] жасауға [[Батылдық|батылы]] бара бермеген. Себебі, келесі жазаланғанда өлім жазасына кесілетін. Ғұндар [[соғыс]] тұтқындарын [[құл]] қылып, оларды үй қызметшілері, бақташылар, қолөнершілер және жер жыртушылар ретінде пайдаланған. Ер [[азамат|азаматтарының]]тарының барлығы дерлік қатардағы [[жауынгер]] саналған. Ғұндар әскерінің негізі атты әскерден
<ref>Чека Улпиано (1860-1916), "Ғұндар Еуропада "</ref> тұрды. Салт атты жауынгерінің қару-жарағы — [[садақ]], [[семсер]], [[қанжар]], [[найза]], [[бұғалық]] (ұры құрық). Ғұндардың жауынгерлік құдіретінен сескенген қытайлықтар ұлы Қытай қорғанын салдырған. Ғұндардың күшті [[мемлекет]] болып отыруы кытайлықтарға ұнамады. Олар ғұндарды әлсіретудің жолын іздеді. Біздің заманымызға дейін 209 жылдан Ғұндарды Мөде басқарды. Мөде билік еткен алғашқы жылдардың өзінде-ақ [[Қытай|Қытайдың]]дың шекаралық аудандарына жорықтар жасап, күйрете соққы берді. Кескілескен [[күрес|күресте]]те әскери-саяси [[қуат|қуаты]]ы басым Хань әулетін ғұндардың Ордостағы көшіп жүретін жерлерінен дәмеленуден бас тартуға мәжбүр етті. Хань императоры [[Гаоцзу]] Мөденің алдында бас иіп, онымен "тыныштық және туыстық туралы шартқа" қол қоюға мәжбүр болды. Бұл [[шарт]] бойынша ол Мөдеге өзінің [[Ханша|ханшасын]] әйелдікке беруге және жыл сайын "сыйлық" ретінде салық төлеп тұруға [[міндет|міндеттенді]]тенді, кейін ол салықты үнемі төлеп тұрды. Шығыста Мөде "шығыс ху" тайпаларын бағындырды, ал оның құрамына, шамамен алғанда, [[Керулен]] және [[Онон]] алқаптарында мекендеген сяньби және ухуань тайпалары кіретін еді. Батыста юечжи тайпаларына жорықтар жасады. Бұл кезде қазіргі Кореядан Тибетке және Шығыс [[Түркістан]]нан Хуанхэнің орта ағысына дейін созылып жатқан [[аумақ]] Ғұндардың қол астына түсті. Біздің [[заман|заманымызға]]ымызға дейін 201 жылы жорықта ғұндар [[Алтай]] тайпаларын түгелдей дерлік бағындырды. Біздің заманымызға дейін 177 жылға қарай Тынық [[мұхит|мұхиттан]]тан Каспий тауының жағалауына дейінгі жерлерді өздеріне қаратты. Осылайша ғұндар мемлекеті құрамына [[дунху]], [[юечжи]], [[гянгунь]] ([[қырғыз]]), [[үйсін]], [[қаңлы]], т.б. тайпалары кірді. Біздің заманымызға дейін 1 ғасырдың орта шеніне қарай [[империя|империяға]]ға айналған ғұндар мемлекеті толассыз қанды соғыстан, ұшыға түскен тақ таласынан, бір орталыққа бағынғысы келмеген күштердің әсерінен әлсірей бастады. [[Нәтиже|Нәтижесінде]]сінде біздің заманымызға дейін 56 жылы Ғ. Хуханье бастаған оңтүстік жене Чжичжи (Шөже) [[басшылық]] еткен солтүстік топтарға бөлінді. оңтүстік Ғ. Ордос өңірін мекендеп қалды да, солтүстік ғұндар өз тайпаластарының қысымымен Саян және Байкал [[өңір|өңіріне]]іне ығысты. Біздің заманымызға дейін 49 жылы Чжичжи Хань империясының боданына айналған оңтүстік ғұндардың жерін басып алуға, сол арқылы [[бірлік|бірлікті]]ті қайта орнатуға [[әрекет]] жасады. Бірак оның Бұл әрекетінен нәтиже шықпады. солтүстік ғұндарды 87-93 жылдары қытайлардың сяньби және динлин тайпаларының бірлескен одағы талқандалды. Жеңіліске ұшыраған солтүстік ғұндардың бір бөлігі 5 ғасырда Оңтүстік Қазақстан мен [[Орта Азия]]да өз мемлекетін құрып, Ауғанстан мен Иранды, Үндістанның біраз бөлігін жаулап алды. Хань империясының бодандығындағы оңтүстік ғұндар 304 жылы [[көтеріліс]] нәтижесінде Лю-хан атты өз мемлекетін құруға мүмкіндік алды. 318 жылы Лю-хан мемлекеті Үлкен Чжао және Кіші Чжао болып екіге бөлінді. 329 жылы Кіші Чжао Үлкен Чжаоны және солтүстік Қытайды бағыңдырды. 350 ж. шыққан тегі қытай болып келетін Кіші Чжаоның қолбасшысы Жан Мин мемлекет билігін тартып алын, Кіші Чжаодағы ғұндардың көп бөлігін қырып тастады. Бұл көп ұзамай Кіші Чжаоның құлауына алын келеді. оңтүстік ғұндар 4 ғасырдың соңына қарай қайта күшейе түсті. 5 ғасырдыңдың бас кезінде олардың әйгілі [[қолбасшы|қолбасшысы]]сы Хэлян Баба Ся патшалығын, ал Мэн Сун көсем Бэй Лян патшалығын құрды. [[Ордос]] пен Нанынан (қазіргі ҚХР-дің [[Ганьсу]] провинциясы) өңірінде құрылған осы екі мемлекет 439 жылы тобғаштардың (тоба) шабуылы нәтижесінде қирады. солтүстік ғұндардың Еділ-Жайықтағы үлкен бөлігі 4 ғасырдың 2-жартысында [[Қара теңіз]] жағалауын, [[Днестр|Днестрге]]ге дейінгі өлкені бағындырды. Сарматтарды тізе бүктірген соң аландарды талқандады. 375 жылы остгот, герул, генид, сақ тайпаларын бағындырын, Қап тауына жорық жасады. Ғұндардың Батысқа жорығы "халықтардың ұлы [[қоныс]] аударуына" түрткі болды. Ғұндар Еуропада өз империясын құрды.<ref> Жетісу энциклопедия. - Алматы: «Арыс» баспасы, 2004. — 712 бет + 48 бет түрлі түсті суретті жапсырма. ISBN 9965-17-134-3</ref>
 
== Пайдаланылған әдебиет ==
 
<references/>
140-жол:
[[sv:Hunner]]
[[sw:Wahunni]]
[[th:ชนฮั่นชาวฮัน]]
[[tr:Hunlar]]
[[tt:Hunnar]]
«https://kk.wikipedia.org/wiki/Ғұндар» бетінен алынған