Жасуша теориясы: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Content deleted Content added
ш r2.7.1) (Боттың үстегені: sl:Celična teorija
ш r2.7.3) (Робот: изменение fa:نظریه سلولی на fa:نظریه یاخته; косметические изменения
1-жол:
'''Жасуша теориясы''' (''клеточная теория''); ({{lang-el|teoria cellulae}} ''cellula'' — [[жасуша]] және [[теория]]) — жасушалар туралы биологиялық жалпы қорытынды, ғылыми тұжырым. [[Жасуша]] теориясының негізін қалаған неміс ғалымы Т. Шванн (1838-1839ж.). Жануарлар жасушасын зерттеген [[Шван|Т. Шванмен]] қатар, [[Жасуша]] теориясын жасауға өсімдіктер жасушаларын зерттеген М. Шлейден де атсалысты. Өздеріне дейінгі ғалымдар еңбектері бойынша жинақталған деректер мен өздерінің ғылыми мәліметтеріне сүйене отырып, [[Шванн|Т. Шванн]] мен М. Шлейден жануарлар мен [[өсімдік|өсімдіктер]]тер организмдері органикалық табиғатының біртекті екендігін көрсете білді. [[Жасуша]] теориясы 19 ғасырда ашылған ұлы жаңалықтардың бірі болып саналады.Оның негізгі қағидалары:
#[[жасуша]] — тірі организмнің тым ұсақ құрылымдық бірлігі;
#жануарлар мен өсімдік организмдеріндегі әртұрлі ұлпалар жасушалары құрылысы жағынан бір-біріне ұқсас. Жасуша ядродан, цитоплазмадан, негізгі органеллалардан құралған;
#[[жасуша]] тек бөліну арқылы көбейеді;
#жасушалар біртұтас организмнің бір бөлігі. [[Организм]] ұлпаларында жасушалардан басқа жасуша туындылары — бейжасушалық құрылымдар ([[симпласт]], [[синцитий]]) және оның өнімдері — [[жасушааралық зат]] болады.<ref> Биоморфология терминдерінің түсіндірме сөздігі/ - Алматы: "Сөздік-Словарь", 2009. ISBN 9965-822-54-9</ref>
[[FileСурет:Prokaryote cell diagram.svg|thumb|200px|Қарапайым [[прокариот]] клетка.]]
Тірі организмдердің клеткалық құрылымының ашылуы – күрделі оптикалық аспаптардың (микроскоптардың) ойлап табылуымен тығыз байланысты болды. Өсімдік ұлпасының клеткалық құрылымын бірінші болып [[1665]] ж. ағылшын жаратылыстанушысы [[Р.Гук]] (1635 – 1703) ашқан. Өсімдіктер мен жануарлар организмдерінің клеткалық құрылымын Р.Гуктің замандастары италиялық ға-лым [[М.Мальпиги]] (1628 – 1694), ағылшын ботанигі [[Н.Грю]] (1641 – 1712), т.б. өз зерттеулерінде дәлелдеген ([[1671]]). Клетка теориясысының қалыптасуына чех ғалымы [[Я.Пуркине]] (1789 – 1869) үлкен үлес қосты. Ол клетканың негізгі қызметтік бөлігі клетка қабықшасы емес, оның ішіндегі [[протоплазма]] екендігін дәлелдеді. [[FileСурет:Cork_Micrographia_Hooke.png|thumb|right|250px|Роберт Гук жұмысы.]]Өсімдік клеткасы протоплазмасындағы ядроны ағылшын ботанигі [[Р.Броун]] (1773 – 1858) ашты ([[1830]]). Дегенмен ядроға көп көңіл бөлген және оны клетка құратын [[цитобласт]] деп анықтама берген неміс ботанигі [[М.Шлейден]] (1804 – 81). Шлейден теориясын одан әрі талдап, Клетка теориясысын құруда неміс зоологы [[Т.Шван|Т.Шванның]]ның (1810 – 82) еңбегі зор болды. Ол жануарлар мен өсімдік клеткасы құрылымын салыстыруда ядроның маңызы үлкен екенін анықтады. Клетка теориясының бұдан кейінгі дамуы протоплазма мен клетка бөлінуі ашылуына байланысты болды. 19 ғ-дың орта кезінде неміс патологы [[Р.Вирхов]] (1821 – 1902) патологиялық құбылыстарды Клетка теориясы тұрғысынан қарастырып, клеткадағы ядроның маңызы аса зор екеніне көз жеткізіп, клеткалардың бөліну арқылы көбейетіндігін дәлелдеп берді. Тұқым қуалау белгілерінің сақталуы мен ұрпақтан ұрпаққа берілуін клетка ядросы басқаратынын [[Э.Геккель]] анықтады ([[1866]]). 1970 – 80 ж. барлық клеткалы организмдерге тән клетка бөлінуінің тәсілі [[митоз]] ашылды. Қазіргі кезде Клетка теориясы көп клеткалы организмдер бірлескен жеке клеткалардан тұрады және олардың өзара байланыстылығынан организмнің тұтастығы туады деп тұжырымдайды. Организм құрылысы күрделіленген сайын, оның тұтастық қасиеті анық байқалып, ол жануарларда жүйке, гуморалдық жүйелер, ал өсімдіктерде клеткалардың цитоплазмалық байланысы арқылы жүреді. Қазіргі заманғы электрондық микроскоп арқылы алынған ғыл. мәліметтер Клетка теориясысын одан әрі байытып, барлық тірі организмдердің құрылымдық және қызметтік бірлігі – клетка екендігін одан әрі дәлелдей түсті.
Вермель Е.М., <ref>История учения о клетке</ref>, М., 1970;
<ref>Молекулярная биология клетки</ref>, пер. с англ., т. 1 – 5, М., 1986 – 1987.
== Пайдаланған әдебиет ==
<references/>[[Қазақ Энциклопедиясы]], 10 - том
<references/>
{{stub}}
{{wikify}}
 
 
[[Санат:Биоморфология]]
Line 32 ⟶ 31:
[[et:Rakuteooria]]
[[eu:Teoria zelular]]
[[fa:نظریه سلولییاخته]]
[[fi:Soluteoria]]
[[fr:Théorie cellulaire]]