Америкадағы шағын кәсіпкерлік және корпорация

Американдықтар ынтасы зор, шешімді, ұтымды ой-пікірлерге бай әрбір адам өз кәсібін бастап, оны дамытуға мүмкіндігі мол мемлекетте түратындығына қашан да сенімді болған. Іс жүзінде кәсіпкерлікке деген бұл сенім жеке кәсіппен шүғылданатын адамнан бастап ғаламдық конгломератқа дейінгі көптеген көріністерді қамтыды.[1] 17-ші, 18-ші ғасырлардың ішінде жабайылықтан асып, үй салып және өмір жолын белгілеп, қиыншылықтарды жеңген- дердің алғашқыларын халық қолдаған еді.[2] Ал 19-шы ғасырда Америкада ауыл шаруашылығы кәсіп ретінде барлық алыс жерлерге жедел таралды. Шынайы фермерлер экономикалық дара дамудың көптеген идеяларын нақтылы көрсетті. Бірақ халық санының үлғаюы қалалардың экономикалық маңызын арттырды. Бизнес арқылы өзін өзі дамытсам деген арман кішігірім саудагерлерді, шеберлерді және де дербес кәсіпқойларды осы жолға тартты. 19-шы ғасырдың екінші жартысында бастау алып, 20-шы ғасырда жалғасуын тапқан бұл тенденция ақыраяғы үлкен өзгеріске және экономикалық әрекеттің күрделенуіне әкелді. Көптеген салаларда шағын кәсіпорындар талғампаз және ауқатты халық қажет ететін тауарларды тиімді өндіруге мүмкіндік берді қаржы табуда және өндіріс көлемін үлғайту- да көптеген қиыншылықтарды бастан кешірді. Осындай жағ- дайда көбінесе жүздеген тіпті мыңдаған жүмысшыларды жалдай алатын қазіргі заманғы корпорациялардың маңызы тұрақты түрде өсе түсті. Қазіргі кезде Америка экономикасында жекеменшік кәс- іпорындардан бастап әлемдегі ірі корпорацияларға дейінгі кәсіпорындардың алуан түрлері бар. 1995 жылы Құрама Штаттарда жеке иемденушінің меншігіне жататын 16.4 миллион фермерлік емес жеке кәсіпорындар, 1.6 миллион серіктестік және 4.5 миллион корпорациялар, ұзын саны 22.5 миллион тәуелсіз кәсіпорындар қызмет атқарыл тұрды.

Шағын кәсіпорындар өңдеу

Бүгін де АҚШ экономикасында алып корпорациялардың ешқандай да шешуші жағдайға ие емес екендігі көптеген сыр- ттан келушілерді таң қалдыруда. Елдегі тәуелсіз кәсіпорын- дардың 99 пайызында 500 адамнан кем жұмыскер қызмет іст- ейді. АҚШ-тың Шағын кәсіпкерлік жөніндегі әкімшілігінің (8ВА) мәліметтеріне сәйкес барлық қызмет етушілердің 52 пайызы осы шағын кәсіпорындарда еңбек етеді. Шамамен 19.6 миллион американдық жиырмадан кем жұмыс орны бар компанияларда, 18.4 миллион адам 20-99 аралығында кісіге жұмыс бере алатын фирмаларда, ал 14.6 миллион адам 100-499-ға дейін жұмыс орны бар кәсіпорындарда қызмет етеді. Ал, керісінше американдықтардың 47.7 миллионы 500-ден жоғары жұмыс орнын үсына алатын фирмаларда қыз- мет етеді. Шағын бизнес кәсіпорындары Америка экономикасы үшін тұрақты динамизмнің түп негізі болып табылады. 1990-1995 жылдар аралығында олар экономикадағы 3/4 жаңа жұмыс орнын ашты, бұл 1980-ші жылдарға қарағанда жұмыспен қамтамасыз етудің өсуіне қосқан үлкен үлес болып табылады. Сонымен қатар бұл экономикаға жаңа топтардың кіруіне жол ашылғанын көрсетеді. Мысалы: әйелдер кіші бизнеске белсене қатысады. Әйелдердің жеке меншігіндегі кәсіпорындар саны 1987-1997 жылдар аралығында 89 пайызға, яғни 8.1 миллион- ға дейін өскен, ал 2000 жылы кәсіпорынның сол секілді түрлерінде әйелдер жеке меншігіндегі жеке иеленушілер саны 35 пайызға жетеді деп күтілген болатын. Кіші фирмалардың қызметтен жасы үлғайғандар мен жарым-жартылай жалда- нып істеуді қалайтындарды жұмысқа көптеп тартуға ұмтылыс барын байқауға болады. Шағын бизнес кәсіпорындарының ерекше күші - олардың экономикалық жағдайдың өзгеруіне жылдам бейімделе ала- тындығында. Олар көбінесе өз клиенттерін жақсы біледі және олардың қажеттіліктерін қолма-қол қанағаттандыруға қашан да әзір тұрады. Шағын кәсіпорындар, мысалы, Калифорния штатындағы компъютермен байланысты Силикон аңғарындағы кәсіпорындар, тағыда басқа жоғары технологияларға негіздел- ген техникалық жаңартулардың көзі болып табылады. Ком- пьютер өнеркәсібіндегі көптеген жаңашыл фирмалар өз га- раждарында механизмдерді қолмен құрастырушы «бесаспап шеберхана» ретінде бастап тез арада үлкен, қуатты корпора- цияларға айналды. Аз ғана уақытта ұлттық және халықаралық экономиканың негізгі ойыншыларына айналған шағын компа- ниялар тобына бағдарламалармен қамтамасыз етумен шүғыл- данатын Місгозой компаниясы, тасымал қызметін атқаратын Ғесіегаі Ехргезз; спорт киімдерін өндіруші Мке компаниясы, компьютерлік тораптар үйымдастыратын Ашегіса Опііпе ком- паниясы; балмұздақ дайындайтын Беп 8і Іеггу'8 компаниялары жатады. Әрине, көптеген шағын кәсіпорындар сэтсіздікке ұшыра- ды. Дегенмен Құрама Штаттар басқа елдер секілді емес, онда бизнестегі сәтсіздіктің әлеуметтік таңбасы болмайды. Сәтсіздік кәсіпкер үшін құнды тәжірибе ретінде қарастырыла- ды. Себебі, бұл сәтсіздік алдағы әрекеттеріне сабақ болады. Экономистер былай дейді: нарықтық күштер үлкен тиімділікке мүмкіндік туғызып, сәтсіздік ретінде көрініс табады. Адамдар тарапынан шағын бизнеске көрсетілетін үлкен құрмет штаттардың мемлекеттік органдары мен АҚШ Конгресінде шағын фирмалар пайдасына көрсетілген қолдау мен ылайықты шешімдер қабылдауға үласып жатады. Шағын ком- паниялар көптеген федералды^ реттеуші ережелерден, мыса- лы қауіпсіздік пен денсаулық сақтау ережелерін сақтаудан босатылған. 1953 жылы Конгресс Шағын кәсіпкерлік жөнінд- егі әкімшілік (8ВА) құрған болатын, ол кәсіби сарап пен кіші бизнесті ашып немесе басқарғысы келетін адамдарды қаржы- лық көмекпен қамтамасыз ету үшін керек (келісім төлеміне пайдалануға берілген федералдық қаржының 35 пайызы ша- ғын кәсіпорындарға бөлінеді). Әдетте әр жылы шағын кәсіпо- рындарға айналым капиталына мекеме мен машина және қүрал-жабдық алу мақсатында несиеге 10 миллиард доллар алуға 8ВА кепілдік береді. 8ВА шеңберінде қаржы салатын компаниялар кәсіпорындардың капиталы ретінде тағы да 2 миллиард доллар бөледі. 8ВА азшылық топтарды, әсіресе, шығу тегі африкалық, азиялық және испандық американдықтарға арналған бағдарла- маларды қолдауға тырысады. Ол экспорттық қабілеті бар шағын кәсіпорындарының бірігіп жұмыс істеу мүмкіндіктері мен нарықты таразылай алатын нақты пәрменді бағдарлама- лардың іске асуына басшылық жасайды. Сонымен қатар агент- тік зейнетке шыққан кәсіпкерлердің жаңа және толқымалы кәсіпорындарды басқаруда көмек ұсынған бағдарламаларға демеушілік көрсетеді. Жекеменшік, мемлекеттік агенттіктер- мен және университеттермен жұмыс істей отырып, 8ВА соны- мен қатар техникалық және басқару көмегін көрсететін 900 жуық Шағын бизнесті дамыту орталықтарын басқарады. Сонымен қатар 8ВА үй иеленушілерге, жалдаушыларға және су тасқынынан, желден, торнадодан және тағы басқа апаттардан шығынданған кәсіпорындарға барлық мөлшерде төмен-пайыздық несие беру арқылы 26 миллиард доллар пай- да тапты.

Шағын бизнес құрылымы өңдеу

Жеке иемденуші. Кәсіпорындардың көпшілігі бір ғана меншік иесінікі болып табылады, яғни олар жалғыз адамдікі және өзінің басқаруында. Жеке меншік кәсіпорынға иеленуші бизнестің жетістігі мен сәтсіздігіне толығымен өзі жауап бе- реді. Ол кез-келген түскен пайдаға ие. Бірақ кәсіпорын ақша- ны жоғалтып, бизнес шығындарын өтей алмаса, онда меншік несі қолда барының барлығын салса да, шығынды, төлемді өтеп шығуға тиіс. Меншікке жеке құқық іскерлікті ұйымдастырудың басқа формалары алдында кейбір артықшылықтарға ие. Жеке ием- денушілер өздерінің жеке иниңиативаларын жүзеге асырып, өздеріне тапсырыс жасаған адамдардың қажеттіліктерін қана- ғаттандырады. Олар икемді болады, билеуші жеке иемденуші басқалармен ақылдаспай жедел шешім қабылдай алады. Заңға сәйкес жеке кәсіпкерлер корпораңияларға қарағанда аз салық төлейді. Клиенттер бір ғана меншік несіне баса назар аударып, оның жақсы жұмыс жасайтынына сенім білдіреді. Бизнес ұйымдастырудың бұл түрінің кейбір қолайсыз жағдайлары да болып тұрады. Ж е к е меншікті иеленушінің басқаруы заңды түрде егер басшы қайтыс болса немесе істі дұрыс басқара алмаса аяқталады. Әдетте кәсіпорынның ірі деңгейде дамуы үшін ресурстар жетіспеушілігінен басшылар оны үнемдеп, немесе қарызға алатын болғандықтан, жалпы алғанда жеке иеленушілер ақша мөлшеріне тәуелді болады. Іскерлік серіктестік. Кәсіпорындардың іс-әрекетін басқа- рудың немесе кеңейтудің бір әдісі - екі немесе одан да көп иелік етушілердің бірігуімен серіктестік құру болып табыла- ды. Серіктестік кәсіпкерлердің қабілет-мүмкіндіктерін біріктіреді; мысалы, бір әріптестің өнеркәсіпте біліктілігі артық болса, екіншісі оларды маркетинг жағынан басып озуы мүмкін. Серіктестік үкімет тарапынан корпораңияларға қойы- латын талаптардың көбінен босатылған және олармен салыс- тырғанда салық төлеуде де артықшылықтарға ие болады. Әріптестер өздеріне тиісті табыс үлесінен салық төлейді; бірақ олардың кәсіпорыны салық төлемейді. Серіктестіктердің құқы- ғы мен міндеттерін штаттардың өздері реттейді. Иелік етуш- ілер әрбір партнердің міндетін анықтайтын заңды түрдегі келісімге қол қояды. Келісімде «үндемес әріптестер» қарасты- рылады, олар ақшаларын бизнеске қосады, бірақ оның басқа- рылуына қатыспайды. Серіктестіктің басты кемістігі мынада. Оның әрбір мүшесі серіктестіктің барлық қарызына жауапты болып табылады жә- не кез-келген партнердің әрекетіне заң тұрғысынан басқалары да жауапты. Мысалы, егер бір әріптес кәсіпорынның ақшасын жұмсаса, басқалары қарызды бөліп төлейді. Тағы бір негізгі қолайсыздық әріптестер арасында қарама-қайшылық туғанда пайда болады. Франчайзинг және филиалдар. Табысты шағын кәсіпо- рындар кейде франчайзинг секілді тәжірибе арқылы дамиды. Франчайзинг түріндегі келіссөздерде өркендеуші компания жеке адамға немесе кәсіпкерлердің шағын тобына сатудан түскен табыстың белгілі бір пайызына айырбас есебінде оның атын пайдалануға немесе өнімдерін айырбастауға мүмкіндіктер береді. Негіздеуші компания нарықта өзінің маркетинг сала- сындағы экспорттық білімі мен атақ-даңқын базарға шығара- ды. Сөйте тұра франчайзингке ие болушы ретінде нарықтық жеке сегментін басқарады, және өркендеуге байланысты қа- рыздар мен тәуекелшіліктің қаржылық жауапкершіліктерінің үлкен бөлігін өз мойнына алады. Кәсіпорынды бос жерде бастағаннан гөрі франчайзинг бизнесіне кіру едәуір күрделі екеніне қарамастан, франчайздар басқаруда арзанға түседі және сәтсіздікке үрынбау мүмкіндігі айтарлықтай жоғарылайды. Оның бір себебі франчайздар жар- намалауда, таратуда және қызмет етушілерді оқытуда үнемділік артықшылығын қолданады. Франчайзингтің ауқым- дылығы мен күрделілігі соншалық, ешбір адам оның мүмкіндіктеріне қатысты пікір айта алмайды. 8ВА-ның есептеуі бойынша 1992 жылы Құрама Штаттар- да авто-диллерлерді, жанармай құйыл беретін станңияларды, мейрамханаларды, жылжымайтын мүліктерді саудалайтын фирмаларды, қонақ үйлер мен мотелдерді, химиялық тазар- тқыштарды қамтитын ұзын саны 535 000 франчайздық меке- месі болған. Бүл 1970 жылға қарағанда шамамен 35 пайызға көп. 1975-1990 жылдар аралығында бүлардың жеке саудасы- ның өсуі франчайздық емес жеке сауда компанияларының өсуінен әлде қайда жоғары болды. 2000 жылы франчайздық компаниялар АҚШ-тың жеке сауда саласының шамамен 40 па- йызын құрайды деп күтілген болатын. Дегенмен өткен ғасырдың 90-шы жылдары франчайзингті қолдану едәуір баяулады. Себебі: тұрақты экономиканың қа- лыптасуы франчайзингтен өзгеде көптеген жаңа іскерлік мүмкіндіктерді өмірге әкелді. Бірсыпыра франчайзерлер осын- дай бизнеспен шүғылданатын басқа кәсіпорындарды ала оты- рып, өзара бірігіп, өзіндік жүйе қалыптастыруға үмтылды. Бір компанияның жеке меншігіндегі мысалы, 8еаг§ КоеЪиск 8с Со СИЯҚТЫ біртектес дүкендер жүйесі қатал бәсекелестік қалып- тастырды. Көп мөлшерде сатып алып, сонымен қатар үлкен көлемде сата отырып, өзіне өзі қызмет етуге де баса мән беріп, бүл жүйелер кішігірім иеленушілерге қарағанда едәуір төмен баға ұстай алады. Мысалы, түтынушылардың назарын аудару үшін төмен бағаны ұсынатын 8а!е^ау сияқты әмбебап дүкен жүйелері көптеген тәуелсіз кіші бакалейшілерді ысырып тас- тады. Сонда да біршама франчайзинг мекемелері іс-әрекетін жалғастыруда. Кейбір жеке меншік иелері жеке немесе коопе- ративті жүйені қалыптастыру үшін басқалармен күштерін біріктірді. Көбінесе бұл жүйелер арнайы базарлар мен қуыс- бүрмалардағы сауда саттыққа қызмет етеді.

Корпорациялар өңдеу

Кіші және орташа компаниялар сан жағынан көп болға- нымен, Америка экономикасында ірі іскер қауымдастықтар шешуші роль атқарады. Бұның бірнеше себебі бар. Үлкен ком- паниялар тауар мен қызмет үсына алады, ол белгілі бір иелік етушіге қастандық жасау немесе қызығушылықтың жоқ бо- луына әкеледі. Сондай-ақ, олардың көбінесе сатылатын өнімнің әрбір түрінің қүнының төмендігіне және көп мөлшер- де болуына байланысты өз өнімдерін арзан бағамен сатуға мүмкіндіктері болады. Олардың нарықтағы тағы бір артықшы- лығы - түтынушыларды өнімдерінің сапасының белгілі бір деңгейіне кепілдік беретіндігіне сендіре алатын фирмалық таң- ба-белгілерімен өздеріне қарай тарта алады. Ірі кәсіпорындар бүкіл экономика үшін өте маңызды роль атқарады. Жаңа өнімдерді өндіру және ғылыми зерттеулер жасау үшін ұсақ фирмаларға қарағанда оларда үлкен қаржы- лай қорлары бар. Осы сияқты фирмалар көбірек және әртүрлі қызмет орындарын және оған жоғарырақ кепілдік бере отыра жоғары еңбек ақы және қартайғанда, ауырып қалғанда алатын ұтымды жәрдемақы үсына алады. Дегенмен де, американдықтар үлкен компанияларға екі жақты қарайды: экономикалық жағдайдағы маңызды үлесін мойындай отыра, олардың жаңа өндіріс орындарын тұншықты- рыл, түтынушылардың таңдау мүмкіндіктерін жойыл тастай- тындай күш алып кетуінен жасқанады. Бүдан басқа, үлкен корпорациялар кейде өзгеріп жатқан экономикалық жағ- дайларға бейімделуде икемсіздік көрсетеді. Мысалы үшін, 1970-шы жылдарда АҚШ-тың автомобиль компаниялары бен- зинге бағаның өсуі жанармай үнемдегіш жеңіл көліктерге сүранысты өсіргендігін кеш түсінді. Нәтижесінде, осы компа- ниялар шетелдіктерге негізінен жапондық өндірушілерге ж о л бергендіктен, ішкі нарықтық айтарлықтай бөлігінен айрылып қалды. АҚШ-та көптеген үлкен компаниялар корпорациялар болып қүрылды. Корпорация - іскер шаруашылығы ұйымдас- тырудың нақты заңды формасы. Ол 50 штаттың біреуінің корпорация қүруға келісімі бар қүжаттарымен жеке адамдікі сияқты заңды түрде тіркелген болуы қажет. Корпорациялар мүліктерді иемдене отырып, сотта іздене немесе сотқа жауап бере және келісім-шарттар жасай алады. Корпорацияның заңды мәртебесі болғандықтан, иеленуші оның қызмет әрекет- терден белгілі бір мөлшерде қорғалады. Одан басқа, корпора- ция иелерінің қаржылық жауапкершіліктері шектеулі. Мыса- лы, олар корпорациялардың қарыздарына жауап бермейді. Егер акционер белгілі бір корпорацияның акционерлік капита- лының 10 акциясына 100 АҚШ долларын төлесе, соңғы корпо- рация банкроттыққа үшыраса, төлеген 100 доллардан айрылып қалады. Осымен іс бітеді. Корпорацияның акционерлік капита- лы нақты несі қайтыс болған жағдайда бір иеленушіден екін- ші иеленушіге өтетін болса да корпорация ештеңеден үтылмай- ды. Акция иемденуші кезкелген жағдайда өз акцияларын сатуға немесе өз мүрагеріне қалдыруға қүқықты. Корпоративтік форманың кейбір кемістіктері де бар. Кор- порациялар заңды тұлғалар ретінде салық төлеуі тиіс. Корпо- рациялардың акция иелеріне төлейтін дивидендтері, облигация пайызы сияқты емес, салық салынбайтын шығын болып табы- лады. Сондықтан, қандай да болсын корпорация дивидендті өзінің кірісінен төлейді, акционерлер салығы сол дивидендтен алынады. Көптеген үлкен корпорацияларда акционерлер мен иелік етушілер саны өте жоғары болады. Ірі компаниялар миллион- даған немесе одан да көп адамды біріктіреді, бірақ олардың көпшілігі 100 акциядан да аз үстайды. Кең тараған жеке меншік формасының бүл түрі көптеген американдықтарға ел- ден кейбір ірі компаниялардың үлесіне тікелей ие болуға мүмкіндік береді. 1990-шы жылдардың ортасында американ- дық отбасыларының 40 пайызы тікелей немесе екі жақты қор- лар арқылы немесе басқа делдалдар арқылы жай акцияларға ие болған еді. Көп жағдайларда корпорация бизнесінің барлық жақта- рын жете біле бермегендіктен немесе басқаруға қабілет пен мүмкіндіктері болмағандықтан акция иелері кең корпоративтік саясат жүргізу үшін төрағалар кеңесін сайлайды. Әдетте кор- порация директорлары кеңесінің мүшелері мен менеджерлері жай акциялардың 5 пайызынан кеміне иелік етеді, әрине олар- дың кейбіреулері одан да жоғары мөлшерде иелік етуі мүмкін. Жеке түлғаларда, банктер немесе зейнетақы қорларында ак- ция пакеттері болады, бірақ бүл пакеттер де жалпы санның тек аз ғана үлесін құрайды. Әдетте, кеңес мүшелерінің шағын бөлігі ғана корпорацияның лауазымды қызметкерлері болып табылады. Кейбір директорларды басқаруға ықпал жасау үшін компаниялар ұсынады, ал басқалар белгілі бір біліктілікпен корпорация жұмысына үлес қосу үшін немесе қарызға беретін мекеменің өкілі ретінде ықпалды қамтамасыз етеді. Бір адам- ның бірнеше корпорация кеңестерінде жұмыс атқаруы өрескел іс деп қарастырылмайды. Корпорация кеңесі немесе директорлар кеңесі төрағасы бола алатын жоғары дәрежелі басқарушының (СЕО) қолына күнделікті басқару билігін береді. СЕО басқа орындаушылар- мен қатар әртүрлі корпоративтік қызметке жауап беретін вице-президенттерді бақылайды, сондай-ақ, бас қаржы басқа- рушысын, өндіріс жетекшісін және аға-қызметші мен аппарат жетекшісін де бақылайды. 1990 жылдардың аяғында АҚШ-тың іскерлік қарым-қатынасының басты бөлігі жоғары технология негізінде атқарылуға кешкен кезде корпоративтік СЕО қыз- меті пайда болады. Директорлар кеңесі СЕО-ға сенім білдірген соң, корпора- цияны басқаруда оған үлкен еркіндік береді. Бірақ, кейде же- ке немесе ұйымдасқан акционерлер тобы бірігіп әрекет жасай отырып, мысалы, басқару саласында басқаша дербес ойлайтын директорлар кеңесіне кандидаттарды қолдай отырып, басқару ісіне өзгеріс енгізу арқылы билікке қол жеткізе алады. Жал- пы алғанда, тек бірнеше адам ғана ж ы л сайын өтетін акцио- нерлер жиналысына қатыса алады. Акционерлердің көпшілігі «сенім негізіндегі» басқарудан кейін компанияның маңызды үсыныстарымен төраға сайлауда дауыс береді, яғни сайлау құ- жаттарын поштамен жібереді. Бірақ, соңғы жылдары жылдық жиналыстарға акционерлердің көпшілігі, тіпті бірнеше жүздеп келетін болды. АҚШ-тың Құнды қағаздар мен биржалар жөніндегі комиссиялары корпорациялардан басшылыққа қар- сы шығып отырған акционерлер тобына олардың көзқараста- рын білу мақсатында акционерлердің таратылымды тізіміне кіруіне жол ашуын талап етеді.

Корпорациялардың капитал өсіру жолдары өңдеу

Егер өркендеуші корпорация өзінің капиталын өсіруде ізденіске түсіп, шығармашылық жол таба алмаса, онда ол белгілі бір деңгейге көтеріле алмас еді. Корпорациялардың осы қаржыны өсіру, капиталын молайту жолының негізгі бес әдісі қалыптасқан. Облигациялар шығару. Облигация - белгілі бір уақыт аралығында немесе келешекте ақшаның белгілі бір мөлшерін қайтарудағы жазбаша міндеттеме алуы. Сонымен қатар обли- гация иелері белгілі бір ставка қою арқылы төлем пайызын алады. Бұның иелері біреуге облигацияны күші бар кезеңінде сата алады. Корпорациялар облигация шығару арқылы табыс табады, инвесторларға төлейтін пайыздық ставкалар - жалпы алғанда басқа қарыз түрлерінен төмен, облигация бойынша төленетін пайызға салық салынбайды. Бірақ корпорация пайда түспеген жағдайда да пайыз төлеуін жүзеге асыруы керек. Егер инвес- торлар компаниялардың облигация бойынша міндеттерінің орындалуына күмәнданса, онда облигацияларды сатып алудан бас тартады немесе тәуекелділікті үлғайтқаны үшін пайыздың жоғарғы ставкасын төлем ретінде талап етеді. Сол себептен шағын корпорациялардың облигация шығару арқылы өз капи- талын үлғайтуы сирек кездеседі. Артықшылықты акцияларды шығару. Компания капитал- ды өсіру үшін жаңа «артықшылықты» акцияларды шығарады. Осы акцияларды сатып алушылар, мысалы, компания қаржы мәселесіне тап болған жағдайда, арнаулы мәртебеге ие бола- ды. Егер табыс шектеулі болса, алдымен кез-келген басқа акциялар бойынша дивидендтер, содан соң «артықшылықты» акция иелеріне облигация үстаушылар өздерінің кепі- лдендірілген пайыздық төлемдерін алғаннан кейін дивиденд төленеді, кез келген басқа жай акциялар бойынша дивидендтер сонан соң ғана төленеді. Кәдуілгі акцияларды сату. Егер компания жақсы қаржы- лық жағдайда болса, ол өз капиталын кәдуілгі акциялар шы- ғару арқылы өсіреді. Компанияларға акция шығаруға көбінесе инвестициялық банктер көмектеседі, сонымен қатар егер қа- тардағы азаматтар акцияларды белгілі бір ең төменгі бағамен сатып алудан бас тартса, банктер тұрақты бағамен шыққан кез-келген жаңа акцияларды сатып алуға келіседі. Қарапайым акционерлердің корпорация төрағалар кеңесін сайлауға құқына иелігіне қарамастан, олар табыс бөлу кезінде облигация және артықшылықты акция иелерінен кейінгі орынға ие. Инвесторларды акцияларды сатып алуға екі түрлі әдісп- ен ынталандыруға болады. Кейбір компаниялар инвесторларға тұрақты кірісті ұсыныл, үлкен дивиденд төлейді. Бірақ бабалары шағын мөлшерде дивиденд төлеп, немесе мүлде төле- мейді, оның орнына акционерлердің назарын аудару үшін кор- поративтік кірісті, яғни акциялардың өз құнын үлғайтады. Жалпы алғанда, инвесторлар корпоративтік кірістің көбеюін күте бастағанда акциялардың құны жоғарылайды. Акциялар- дың бағалары едәуір көтерілген компаниялар акция иеленуш- ілеріне әр акция үшін қосымша бір акциядан төлеп, жиі-жиі «бөлшектел» отырады. Бұл корпорацияға ешқандай капитал әкелмейді, бірақ акционерлердің ашық нарықта акциярын сату- ға жеңілдік береді. Мысалы, бір акцияны екіге бөлгенде акция құны алғашында екі есе азаяды да сонымен акционерлердің назарын өзіне аударады. Шеттен алып пайдалану. Компаниялар қысқа мерзімді капиталды өндіреді, әдетте тауардық-материалдық қорды қаржыландыру үшін банктен және басқа да несие бөлушілер- ден несие алу жолымен өндіре алады. Түскен пайдалы қолдану. Жоғарыда көрсетілгендей, ком- паниялар түскен табысты үстап қалу арқылы өз іс-әрекеттерін қаржыландыра алады. Табысты үстап қалудың әртүрлі страте- гиялары бар. Бір корпорациялар алдымен электр энергия, газ, тағы басқа коммуналдық қызметте көбінесе пайдаларын өз акционерлеріне дивиденд түрінде төлейді. Енді бір корпорация- лар табыстың 50 пайызын акционерлерге дивиденд есебінде бөліп, ал қалғанына корпорацияның кеңеюіне қатысты іс-әре- кетті қаржыландыруға жұмсайды. Ал үшіншілері көбінесе шағын корпорациялар өздерінің таза пайдасының басты бөлігін ғылыми ізденістерге және өзінің өрісін ұлғайтуға жүмсағанды дұрыс көреді. Сөйтіп, олар өз акцияларының құнын жылдам өсіру арқылы инвесторларды марапаттауға үмтылады.

Монополия, бірігу және қайтадан құру өңдеу

Көптеген америкалық іскер кәсіпорындардың сәтті өсіп өркендеуінің негізгі факторы - корпоративтік жүйе екені анық. Алайда, кей кездері американдықтар ірі корпорацияларға күмәнмен қарайды жқне де сол корпорациялардың жетекш- ілерінің өздері де олардың көлемінің өсуінің пайдалы екеніне толық сене бермейді. 19-шы ғасырдың соңына таман шағын компанияларды жою мақсатымен капиталдың ірі сомасын өндіре алатын және бәсекелестікті болдырмау үшін бір бірімен келісімге келе ала- тын корпорацияларға көптеген американдықтар үреймен қараған болатын. Осы екі жағдайда да, сыншылардың пікірінше, монополиялар іскерлік іс-әрекет аймағында өзінің тауары мен қызметіне түтынушыларды жоғарғы бағамен төлеуге мәжбүрледі және сонымен бірге түтынушыларды таңдау мүмкіндігінен айырлы. Осындай қауіп монополияға жол бер- меуге немесе оның көбеюіне қарсы бағытталған негізгі екі заңның, 1980 жылы шыққан Шерманның және 1914 жылғы Клейтонның монополияға қарсы заңдарының өмірге келуіне себеп болды. 20-шы ғасыр бойы монополияларды шектеу үшін осы заңдарды мемлекеттік билік қолданған болатын. Заңның сақталуын бақылайтын үкімет өкілдер! 1984 жылы Ашегісап Теіерһопе аш! Те1е§гарһ компаниясына телефон қызметінде монополияның орын алуына жол бермеді. Ал өткен жүзжыл- дықтың 90-шы жылдарының соңына қарай Әділет министрлігі қарқынды дамудағы нарықта компьютерлерді Місгозой Согрогаііоп бағдарламасымен қаматмасыз етуін әлсіретуге әре- кет жасаған. Осы корпорациялардың активтері ол кезде 22 357 миллион АҚШ долларын құраған. Жалпы алғанда монополияға қарсы заңды сақтауға жауапты мемлекеттік шенеуніктер компания қандай да бір тауар немесе қызмет көрсетуде мына жағдайлы баса көрсетеді, нарықтың 30 пайызын бақылау кезінде монополиялық биліктің пайда болу қауіпі төніп түр деп есептеуге болады. Бірақ бүл - таза арифметикалық есеп. Көп нәрсе нарықта басқа бәсекелес- тердің іс-әрекетіне байланысты. Компания, өз нарығының 30 пайызын бақылағанымен, басқа компаниялардың салыстыр- малы үлесі болса, онда ол да монополиялық билікке ие емес компания ретінде қарастырыла алады. Монополияға қарсы заң бәсекелестікті үдете алатынды- ғына қарамастан, ол өз көлемін үлғайтуда АҚШ компанияла- рының әрекетіне қарсы тұра алмады. 1999 жылы жеті ірі көр- порациялардың әрқайсысының қолындағы активтің мөлшері 300 миллнард доллардан асып түсетін еді. Олармен салыстыр- ғанда алғашқы кезеңдегі ең ірі корпораңиялар қарапайым ергежейлі болып көрінеді. Сыншыларды алаңдататын нәрсе - кейбір ірі фирмалардың негізгі салаларына деген бақылауын күшейт, бүнда машина жасау және болат қорыту өнеркәсібі тек кейбір жетекші корпорацияларда басым тұратын олигопо- лия ретінде қарастырылады. Алайда олардың қарсыластары- ның пікірінше, көптеген ірі корпораңиялар өздерінің көлемдер- іне қарамасатан аса қатал ғаламдық бәсекелестікке тап келгендіктен артық билік көрсете алмайды. Сондай-ақ өндірушілер мен түтынушылар алмастырылған тауарларға көшу арқылы монополияларға кедергі келтіре алады. Айта- лық, болатты алюминиймен, әйнекпен, пластмассамен немесе бетонмен алмастыруға болады. Алдыңғы қатарлы компаниялардың арасында корпора- циялардың көлемділігіне қатысты әртүрлі көзқарастар бар. 1960-шы жылдардың соңы мен 1970-ші жылдардың басында талаптары жоғары көптеген компаниялар өзара байланысы жоқ өнеркәсіптерді сатып алу жолымен өздерінің қызметтерін алуан-түрлі етуге тырысты. Себебі Монополияға қарсы заң іскерлік қызметтің бір ғана аймағында компаниялардың қосы- луына кедергі жасауға бағытталған қатаң саясат ұстанған болатын. Жетекші компаниялардың пікірінше конгломераттар (іскерлік әрекеттің ұйымдық формасы, холдингтік компания- лар мен фирманың бөлімшелерінен тұрады, іс-әрекеттің әр түрімен айналысады, мысалы: мұнай өнімі және кинофильм- дер өндірісін араластыра алады) өзінің мәні бойынша тұрақты болып табылады. Экономикада жетекші жағдайға ие болған компаниялардың философиясына сәйкес өнімнің бір түріне сүраныстың азаюы іскерлік әрекеттің басқа бағыттарының орнын толтырады. Алайда, бұл артықшылық әртүрлі іс-әрекетті жүргізуде кейде қиындықтар туғызады, себебі өнімнің белгілі бір түрін өндіруге мамандану керек. 1960-шы, 1970-ші жылдарда қосы- лу мен сіңудің алуан түріне ие болған көптеген алдыңғы қатардағы компаниялар өздерінің тым өсіп кеткендігін немесе туындаған шағын компанияларын басқара алмайтындығын сезінді. Көп жағдайларда бүл жетекші компанияларға өздерінің әлсіздеу соғып жатқан иеліктерінен бас тартуға тура келді. 1980-ші және 1990-шы жылдары бұл салалардың бірқата- рында достық сіңісулер мен корпорациялардың экономикалық жағдайының өзгеруіне бейімделуге ұмтылған кезіндегі «дұш- пандық» қосылудың тағы бір толқыны пайда болды. Мысалы, қосылулар айтарлықтай өзгерістерді басынан кешкен мұнай өнеркәсібі, көтерме сауда және темір жол сияқты салаларда көбірек орын алды. Көптеген әуежолдар 1978 жылы қайта ретке келтіру бәсекелестіктің өршуіне әкелгеннен кейін ғана бірігуге талаптанды. Қайта ретке келтіру мен технологиялық өзгерістер, сондай-ақ, телекоммуникация саласында жылдам бірігу мен сіңудің практикасын жүргізуге ықпал етті. Жергілікті телефон қызметін көрсететін бірнеше компаниялар үкімет нарықта қатал бәсекелестікті талап еткеннен кейін бірігіп кету әрекеттерін жасады. Шығыс жағалауындағы Веіі Аііапііс компаниясы Купех компаниясын жүтып алды. СВ8 Соттшіісаііопз өзінің Зоиіһдүезіет Веіі филиалын батыста Расіііс Теіевів және 8ои1һегп Ые\ү Еп§1апсІ Огоир Теіесоштипі- саііопз компанияларына қосып, кейінірек Атегііесһ компания- сымен біріктіруге тырысты. Сол уақытта шетелдік телефон байланыс жүргізуге арналған МСІ Сошшипісаііопз пен ^огЫСош фирмалары бірікті, ал АТ&Т кабельді теледидар- дың ең ірі Те1е-Сошшипіса1:іоп8 пен МесІіаОпе Огоир компания- ларын мүліктеу жолымен телефон байланысының тұрақты бизнесіне қатысу үшін қадам жасай бастады. АҚШ отбасыла- рының шамамен 60 пайызын кабельдік торапқа қосуға мүмкіндік беретін бұл бірігулер АТ&Т компаниясына кабельді теледидар және жоғары жылдамдықты интернет байланысын толық басып алуға мүмкіндік берді. Сонымен бірге өткен жүзжылдықтың 90-шы жылдары- ның соңына қарай Тгауеіегз Огоир пен Сііісогр компаниялары- ның бірігуіне байланысты қаржылық қызмет көрсету саласын- дағы әлемдегі ең ірі компания дүниеге келді. Ал Ғогсі Моіог Сошрапу шведтің АВ УОІУО автомобильдік бизнес компания- сын сатып алды. Ізін баса отырып, Жапонияда 1980-ші жыл- дары АҚШ компанияларының сіңісуі мен бірігу толқынын жалғастыра отырып, 1990-шы жылдары Германия мен Англия фирмалары бүкіл назарды өздеріне аударды, бұнда Германия- ның Баітіег-Вепг АС компаниясы Сһгу8Іег Согрогаііоп кәсіпор- нын өзіне қосып сіңіріл алды, ал Беиізсһе Вапк АО бақылауы мен басқаруына Вапкег Тшзі-ты алған болатын. Бизнес тари- хында тағдыр тәлкегінің ең бір ерекше түсы Еххол Согрогаііоп мен МоЪіІ Согрогаііоп компанияларының бірігуі болып табыла- ды, себебі бұндай жолмен мұнай саласында басым тұратын Джон Д. Рокфеллер империясының Зіапсіагсі ОН компаниясы 1911 жылы Әділет министрлігінің шешімі бойынша бірнеше бөлімшелерге бөлініп, өзінің тіршілік етуін тоқтатқан. Бұл 81 380 миллион АҚШ доллары мөлшеріндегі бірігу тіпті Сау- да жөніндегі (ҒТС) федералды комиссия бірігуді бір ауыздан бекіткеніне қарамастан тіреске қарсы заңды сақтауға жауап беретін лауазымды адамдар арасында алаңдатушылық ту- дырды. Комиссия Еххоп мен МоЪіІ компанияларының Калифор- ния мен Техастың Орта Атлантикалық және Солтүстік Шығыс штаттарындағы 2143 бензоколонкасына бензинді тасымалдау жөніндегі келісімдерінен бас тартуын немесе оны сатуын, сондай-ақ, Калифорниядағы мұнай өңдеуші зауыттарының біріне иелік етуден базалық мұнай қоймаларынан, мұнай қүбырларының және тағы басқа да активтерден бас тартуын талап етті. Монополияға қарсы саясатты жүргізу тарихында иелік етуден бас тартудың дәл мұндай қомақтысы бүрын-соң- ды болған емес. Қосылу немесе сіңісудің орнына кейбір фирмалар өз биз- нестерін нығайтып, көздеген мақсаттарына жету үшін өз бәсе- келестерімен бірлескен өнеркәсіп орындарын ашуға талпынды. Мұндай шаралар компаниялардың ынтымақтасуға келіскен өнімді шығару және өткізу аймақтарында бәсекелестіктің болмауына жол ашады, сөйтіп, бұл шаралар монополиядағы сияқты нарық ережелеріне қауіп төндіруі мүмкін. Алайда, монополияға қарсы федералдық үжымдар пайда әкеледі-ау деп есептеген кейбір бірлескен кәсіпорындарға рұхсат берді. Сонымен қоса, көптеген американдық компаниялар бірле- се отырып, ғылыми зерттеу жұмыстарын жүргізе бастады. Қалыптасқан тәжірибеге сәйкес, компаниялар ортақ зерттеу- лерді негізінен сауда ұжымдары арқылы еткізді және оны қоршаған орта мен денсаулық қоры жөніндегі заңды сақтау үшін жасады. Алайда, американдық компаниялар шетелдік өндірушілердің өнімді шығару мен өңдеуде өзара тығыз жұмыс істейтінін байқағанда өзінше зерттеу жүргізу уақытты бекер кетіреді деген шешімге келді. Ғылыми зерттеу консор- ңиумдардың ең ірілеріне 8етісопсІис1:ог Кезеагсһ Согрогаііоп және 8ой\уаге РгосІисІіуіІу Сопзогйит компаниялары жатады. Шақар бәсекелестірушілердің арасында ынтымақтастық- тың көрнекті мысалы ретінде 1991 жылы орын алған жағдай- ды келтіруге болады: сол кездегі әлемдегі ең үлкен компью- терлік Іпіетаііопаі Визіпезз Масһіпез компаниясы жеке ком- пьютерлердің шығарылуы және өңделуімен ең бірінші болып айналысқан Арріе Сошриіег компаниясымен әртүрлі компью- терлерде қолдануға болатын компьютерлік қамтамасыз етудің жаңа операциялық жүйесін шығаруда бірлесіп істеуге келісім берді. ІВМ мен Місгозой компанияларының компьютермен қамтамасыз етудің операциялық жүйесін осылайша бірлесе жасау туралы үсыныстары сексенінші жылдардың ортасында іске аспай қалды. Місгозой нарықта үстемдікке ие болған өзінің \Уіпскг\У8 жүйесін жалғыз өзі қүрып, жетілдірді. Сондай- ақ ІВМ компаниясы 1999 жыл қарсаңында нарықта жаңадан пайда болған дәрменді Беіі Сотриіег компаниясымен жаңа компьютерлік технологияларды бірлесіп жасауға келісім берді. Осыған үқсас өткен жүзжылдықтың 60-шы, 70-ші жыл- дарында қосылу мен сіңісіп кетудің толқыны орын алып, көптеген корпорациялардың қайта қүрылу жағдайына және өз активтерінен бас тартуына әкеп соқтырды, сондай-ақ корпора- циялардың қызметтерінің қайта қүрылу әрекеттерімен қоса жүрді. Шын мәнінде, ғаламдық бәсекелестіктің асқынуы аме- рикандық компанияларды рабайсыз үлкендіктен айырып, тиімдірек болу үшін байсалды әрекеттер жасауға мәжбүр етті. Көптеген компаниялар перспектива^ жоқ деп есептеген өкімдерді шығарудан бас тартып, өз филиалдары мен басқа да бөлімшелерін жаңартыл, көптеген зауыт, фабрика, қоймала- рымен көтерме сауда өндірістерін жауып немесе оларды ны- ғайтты. Өз масштабтарының осындай көбеюіне байланысты көптеген компаниялар - Воеіпg, АТ&Т және Оепегаі Моіогз компанияларындай алыптарды қоса атағанда - біраз мене- джерлері мен төменгі деңгейдегі жүмысшыларын жүмыстан босатты. 1990-шы жылдардың іскерлік белсенділіктің тез көтерілу шағында, өндіруші кәсіпорындарының көптеген компанияла- рында жұмыс орындарының азаюына қарамастан, экономика- ның жүмыссыздықты төмен деңгейде үстап тұруға айтарлық- тай күші жетті. Шын мәнінде, жұмыс берушілерге жоғарғы технологиямен жұмыс істей алатын маманданған кадрларды табу үшін үлкен әрекет жасауға тура келді, ал қызмет көрсе- ту секторындағы көбейіп келе жатқан жұмыс көлемі өңдеу са- лаларындағы еңбек өнімділігінің өсуі нәтижесінде босаған ең- бек ресурстарын сіңіріп алды. Ғогіипе журналында басылып шыққан тізімге кірген 500 американдық өнеркәсіп компания- ларындағы жұмыс орнының саны 1986 жылғы 13.4 миллион жүмысшыдан 1994 жылы 11.6 миллион жүмысшыға дейін азайды. Алайда, журнал өзінің талдау эдістерін өзгерткеннен кейін, яғни қызмет көрсету фирмаларына назар аударып, кез келген ең ірі 500 компанияны ала отырып зерттегенде, 1994 жылғы көрсеткіш 20.2 миллион адамды құрады. 1999 жылы бүл көрсеткіш 22.3 миллион адамға дейін көтерілді. Экономиканың жандану мерзімінің ұзақтығының және американдық бизнесте орын алған корпорациялардың нығайты- луына бағытталған барлық қосылу мен сіңіп кету және басқа да өзгерістерінің арқасында орташа компаниялардың көлемі 1996-1998 жылдар аралығында 17 730 жалдамалы жүмысшы- лардан 18 654 дейін өсті. Қосылу, сіңіп кету және қайта қүры- луға байланысты жұмыс орындарының босауына, сондай-ақ шағын фирмалардың және ондағы жүмысшылар санының көбеюіне қарамастан, бүл көрсеткіштер сол қалпында қала берді.

Дереккөздер өңдеу

  1. Америка экономикасының негіздері, 2002
  2. “Қазақстан”: Ұлттық энцклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998. ISBN 5-89800-123-9