Аналитизм

Аналитизм (гр. 'analysis' - жіктелу, ыдырау)— сәздін негізгі (лексикалық) және қосымша (грамматикалық, сөзжасамдық) мағыналарын ажыратып білдіретін, синтетизмге қарама-қарсы типологиялық қасиет. Аналитизм сөздін морфологиялық тұрақты құрамы мен аналитикалық (күрделі) құрылымдардың бір-біріне қатыстылығынан нақты байқалады.

Мысалы: көріп қал, көре сал тәрізді аналитикалык формалар етістіктің грамматикалық категориясының бір түрін жасап тұр. Мундағы көр- лексикалык мағынасын сақтаған сөз, ал -іп+қал — дәнекер қосымша мен көмекші етістіктен жасалған аналитикалық форма. Сөздін морфологиялық құрамында грамматикалық мағынаның толық мәнді сөздер мен көмекші сөздердін тіркесуі, сөздердін орын тәртібі, интонация арқылы анықталуы аналитизмге жатады. Толық мәнді сөздер мен қосымша (көмекші) сөздердін тіркесімі аналитикалық құрылымдарды (АҚ) жасайды. Олар морфологиялык, синтаксистік, лексикалық АҚ-дар болып бөлінеді. Морфологиялык АҚ- дарға морфологиялық категорияны жасайтын біртұтас сөз формалары жатады (бара сал, бара бер), бұлар сөйлемде бір мүше болып табылады. Синтаксистік АҚ сөйлемнін жеке мүшелерін ажыратып білдіреді. Мысалы: суы мол жер дегенде суы мол — анықтауыш, салыстырыңыз сулы жер. Лексикалық АҚ сөзжасамдық мағыналарды ажыратып білдіреді. Мысалы: кішкене көл — көлшік, жұмысшы адам — жұмысшы т.б. Тілдің мағыналық және формалық тұрғыда қатынасын морфемалық денгейде аныөтауға Ш. Балли (Франция), Е. Д. Поливанов (Ресей), түркі тілдерінде А. А. Юлдашев (Ресей) т.б. ерекше көніл бөлді.