Байқал қатпарлығы

Сипаттама

Байқал қатпарлығы – докембрийдің аяғы мен палеозойдың басындағы қатпарлық, ол каледон қатпарлығының (тектогенезінің) алдында болды. «Байқал қатпарлығы» терминін тектоникаға 1932 жылы Н. С. Шатский енгізді. Байқал қатпарлығының ұзақтығына әуелде Балтық қалқанындағы иотния қат-қабатының қалыптасуы біткеннен бастап (1200 млн. жыл) төменгі кембрийге, кейде ортаңғы кембрийге (500 млн. жыл) дейінгі уақыт алынған болатын. Соңғы зерттеулер нәтижесінде мұнда дальсланд (ерте байқалдық) және байқалдық (соң байқалдық) қатпарлықтарының болуы (екеуінің аралығы 900 млн.жыл) ықтимал екендігі анықталды. Байқал тектогенезінің нәтижесінде Сібір платформасының массиві әбден бекіп болып, оның көне ядросына оңтүстіктен қатпарлы жүйелердің (байқалидтердің) үлкен тізбектері (Байқал-Патом зонасы, Шығыс Саян, Енисей бұйраты т.б.) келіп бірікті. Таймырдағы, Оралдағы, Қазақстандағы, Тянь-Шаньның бірсыпыра бөлігіндегі көптеген палеозойлық қатпарлы массивтердің ядросы байқалидтерден құралған. Альпілік тектоника қозғалыстары жаңартқан Байқал қатпарлығының көне массивтері Кавказда, Ауғанстанда, Түркияда да бар. Байқалидтер мен жасы бір структуралар барлық құрлықта кең тараған. Қазақстанда-ерейментау, Батыс Еуропада-ассинт, Үндістанда-сингбум-эринаура, Австралияда- мустравид, Америкада-гренвил, Оңтүстік Америкада-минасс қатпарлықтары Байқал қатпарлығы секілді қатпарлықтар. Байқал қатпарлығы кезінде көптеген көне платформалар аумағында ірі авлакогендер жаралды.

Зерттеулер

Бұрғылау жұмыстары мен геофизикалық зерттеулер Шығыс Еуропа, Сібір платформаларының терең бөліктерінде шөгінді және вулканогендік-шөгінді жыныстардың қалың қабаттарымен толған авлакогендер барлығын анықтады. Байқал қатпарлығы нәтижесінде Жердің оңтүстігіндегі көне платформалар бөлшектенді, тау жыныстары метаморфизмге шалынды, магмалық жыныстар кеңінен таралды. Жердің дамуы тарихында Байқал қатпарлығы каледон, герцин, альпі геотектоникалық циклдерімен қоса бір тұтас аса ірі мегацикл (мегахрон) құрайды. Ұзақтығы 1200 млн. жылға жуық осы мегацикл ішінде бұрын бекіген көне платформалардың бөлшектенуінен жаңа геосинклиналдық белдеулер мен жүйелердің негізі салынды.