Буряттар

Буряттар (өздік атауы — баряат) — Бурят Республикасының тұрғылықты халқы. Жалпы саны — 480 мың адам (1997). Республиканың өзінде 250 мың. ТМД елдерінде, Ресейдің Иркутск облысындағы Усть-Ордын Бурят автономиялық округінде, Чита облысындағы Бурят-агин автономиялық округінде де тұрады.

буряад, буряад зон, буряадууд
Буряттар
Бүкіл халықтың саны
550 000 -690 000
Ең көп таралған аймақтар
Ресей	461 389 (2010 ж.)
Қытай	70 000-164 000
Моңғолия	48 074 (2010 ж.)
Тілдері
орыс тілі, бурят тілі, моңғол тілі, қытай тілі
Діні
буддизм (махаяна), шаманизм

Тілі

Буряттар

Моңғол расасының солтүстік-азиялық нәсілінің Орталық Азия тармағына жатады; Алтай тілдері шоғырының солтүстік моңғол бұтағына енетін бурят тілінде сөйлейді, моңғол және орыс тілдерін де қолданады. 1930 жылға дейін Буряттардың көпшілігі (Байкал көлінің жағалауындағылары) ескі моңғол жазуын, 1931 жылдан латын графикасын, 1939 жылдан орыс әліпбиін қолданады.

Диалекттері
Солтүстік-Шығыс Азияда жоғалу қаупі бар тілдерді зерттеумен айналысатын финдік лингвист Ю. Янхунен бурят тілін бірнеше топқа бөлген:

• шығыс бурят;
• батыс бурят;
• жаңа баргут;
• ескі баргут.

Діні

округінде, Моңғолияның солтүстік бөлігінде, Қытайдың солтүстік-шығысында да тұрады. Буряттардың басым бөлігі будда дінінің ламашылдық наным-сенімдерін, батыс өңірді мекендейтіндері христиан дінінің православие ғұрпын ұстанады. Буряттар 17 ғасырдың ортасына дейін өмір сүрген булагат, эхирит, хорин, хондогор тайпаларының бірігуі негізінде пайда болды. Бұл тайпалар кезінде Жоңғар хандығының құрамында болған.

Тарихы

Моңғол дәуірі

• 1207 жылы Шыңғыс хан үлкен ұлы Жошыны оң қанаттың әскерімен "орман адамдарын" бағындыруға жіберген. XVII ғасырда жазылған "Алтан Тобчи" шығармасында Шыңғыс хан бағындырған халықтардың арасында "баргу" және "буриат" этнонимдерін кездестіреміз. Баргуттардың Моңғол мемлекетіне қосылуы қантөгіссіз өтті. Алайда "Моңғолдардың құпия шежіресінде" хори-туматтардың бірнеше көтерілісі туралы ақпараттар бар.
• XIV ғасырдың соңғы онжылдығында Ойрат хандығы пайда болды. Ойраттардың құрамына кірген 4 ықпалды этникалық топ: ескі ойраттар, керейіттер, наймандар және баргуттар (қалмақтардың XVIII ғасырдағы жазбаларында баргу-бурят атауы кездеседі).
• 1438 жылы Тогон тайшы мен Тайсұн хан Моңғолияны қайта біріктірді. Тайсұн хан болғанымен, нақты билік Тогонның қолына шоғырланды. Оның өлімінен кейін (1439 ;sk) билік басына ұлы Эсэн келді.
• 1449 жылы Қытайдың Моңғолиямен сауданы тоқтатуы Эсэнның соғыс жариялауымен аяқталды. Үшке бөлінген моңғол әскері Қытайға басып кірді. Туму түбіндегі шайқаста қытай әскері жеңіліске ұшырады.

Цин империясы мен Орыс мемлекетінің отарлау саясаты (1609—1727 жж.)

Ф.И.фон Страленбергтің картасындағы буряттардың қоныстану ареалы

XVI ғасырдың аяғы мен XVII ғасырдың басында Қиыр Шығыста маньчжур мемлекеті пайда болды. Моңғолияның бытыраңқылығын пайдаланған Нурхуци оларға қарсы басқыншылық соғысын бастады. Бұл уақыт Ресейдің Батыс Сібірді жаулап алу кезеңіне сәйкес келеді.

1609 жылы Томбыдан алым-салық жинауға аттанған отряд Батыс Сібірдің жергілікті халықтарының алым-салықты буряттарға төлейтіні туралы хабар алады. Келесі онжылдықта буряттар сібір казактары мен қырғыздардың жергілікті халықтардан салық жинаудың басты бәсекелестеріне айналды. 1620 жылғы томбылық воеводалардың хабарында буряттар Хара-Хуламен бірігіп, Томбы мен Кузнецк маңайын шабуылдамақшы туралы ниеті жайлы жазылған.

Қоныстануы

Қытайдағы буряттар

Қытай Халық Республикасындағы буряттардың саны шамамен 70-164 мың адам. Олар негізінен солтүстік-шығыстағы Барга тарихи облысын мекендейді (қазіргі Ішкі Моңғолия автономиялы ауданы). Қытайда жүргізілген ресми санақтар кезінде буряттарды моңғолдардың құрамына қосқан. 1982 жылғы санаққа сәйкес 65 мың адам ана тілі ретінде бурят тілін таңдаған.

Моңғолиядағы буряттар

2010 жылғы деректерге сәйкес Моңғолиядағы буряттардың саны 48 074 адамды құраған. Оның 45 084-і Моңғолияның солтүстігінде (Дорнод, Хэнтий, Улан-Батор, Сэлэнгэ, Булган, Хувсгел) қоныстанған.

Қазақстандағы буряттар

Қазақстанға өткен ғасырдың ортасынан бастап, көші-қон үрдістеріне орай қоныстанған. Қазақстандағы буряттардың саны - 447 адам (2014).

Жалпыодақтық және жалпыресейлің санақтың қорытындылары

	1926 жылғы санақ	1939 жылғы санақ	1959 жылғы санақ	1979 жылғы санақ	1979 жылғы санақ	1989 жылғы санақ	2002 жылғы санақ	2010 жылғы санақ
КСРО	237 501	224 719	252 959	314 671	352 646	421 380
РКФСР/Ресей Федерациясы оның ішінде Бурят-Моңғол / Бурят АКСР / Бурятия Чита облысында / Забайкалье өлкесінде Иркутск облысында	237 494 214 957 - -	220 654 116 382 33 367 64 072	251 504 135 798 39 956 70 529	312 847 178 660 51 629 73 336	349 760 206 860 56 503 71 124	417 425 249 525 66 635 77 330	445 175 272 910 70 457 80 565	461 389 286 839 73 941 77 667

Субэтностары

Баргуджин-Токума этникалық топтары (XIII ғ.)

баргуттар (тайпалық бірлестіктен бір саты жоғары этноним):

• баргуттар;
• хори-туматтар (хорилер мен туматтар);
• туластар.

басқалары:

• булагачиндер;
• кэрэмучиндер;
• хойин-урянкалар;
• ойраттар;
• баяуттар.

Ойрат одағының этникалық топтары (XV ғ.):

• ерте ойраттар (хойттар мен батудтар);
• баргу-буряттар;
• керейіттер (торғауыттар);
• наймандар (жоңғарлар мен дербеттер).

Юншиэбу түменінің құрамы (XV ғ. аяғы мен XVI ғ. басы):

• баргу-бурят
• харачин
• шарануд
• табан аймак
• танглагархан
• асуд
• шубуучин
• хонхотан
• нумуучин

Этникалық топтар (XVII ғ.)

Бурятиядағы XVII ғ. баргу-буряттар мен басқа моңғолтілді тайпалардың қоныстануы:

• забайкалье буряттары
• кориндер мен батуриндер
• табангуттар
• шошолоктар
• шарануттар
• корчиндер
• сэгэнуттар
• икинаттар
• хонгодорлар
• готолдар
• булагаттар
• эхириттер
• тэртэ
• куркуттар
• алагуй
• шуртостар
• шараиттер
• атагандар
• узондар
• сартулдар
• долонгуттар

Ішкі Азиядан XVII ғ. соңы мен XVIII ғ. басында қоныс аударған этникалық топ:

• сонголдар

Этнотерриториалды топтар (XVII ғ. бастап XX ғ. басына дейін)

Забайкалье облысының буряттары:

• баржаганай буряттары
• сэлэнгын буряттары
• хориин буряттары
• агын буряттары

Иркутск губерниясының буряттары:

• балаганай буряттары
• захааминай (орыс закаменские) буряттары
• идын буряттары
• худайн буряттары
• зүлхын (Ленаның жоғарғы ағысы) буряттары
• ойхоной (Ольхон аралы) буряттары
• түнхэнэй буряттары
• байгал-хударын буряттары
• Доодо-Үдын (Уда өзенінің төменгі ағысы) буряттары
• алар (алайрай) буряттары
• хутиин (Китой өзені) буряттары
• ахын (Ока өзенінің) буряттары
• төменгі Ока буряттары

Цин империясының буряттары:

• ескі баргуттар
• жаңа баргуттар

Генетикалық қоры

Гаплотоп	Ока ауданы (N=53)	Курумкан (N=23)	Улан-Удэ (N=26)	Кяхта ауданы (N=27)	Джида ауданы (N=31)	Кижинга ауданы (N=64)	Еравнин ауданы (N=30)	Агин ауданы (N=44)	Барлығы (N=298)
C3*	1,9 (1)	8,7 (2)	23,1 (6)	11,1 (3)	22,6 (7)	1,5 (1)	-	4,5 (2)	7,3 (22)
C3c	3,8 (2)	-	7,7 (2)	3,8 (1)	3,2 (1)	1,5 (1)	6,7 (2)	4,5 (2)	3,7 (11)
C3d	58,5 (31)	73,9 (17)	38,4 (10)	37,0 (10)	19,3 (6)	12,6 (8)	30,0 (9)	4,5 (2)	28,8 (86)
E	-	-	-	-	-	4,7 (3)	3,3 (1)	-	1,3 (4)
N1a2b-P43	-	4,3 (1)	-	-	-	-	-	-	0,3 (1)
N1a1-M231	22,6 (12)	8,7 (2)	38,4 (10)	37,0 (10)	19,3 (6)	78,2 (50)	60,0 (18)	77,4 (34)	48,0 (142)
O3a*	-	-	-	11,1 (3)	3,2 (1)	-	-	2,3 (1)	1,7 (5)
O3a3c*	7,5 (4)	-	-	-	-	-	-	-	1,3 (4)
O3a3c1	1,9 (1)	4,3 (1)	-	-	-	1,5 (1)	-	-	1,0 (3)
R1a1a1	3,7 (2)	-	-	18,5 (5)	9,8 (3)	-	-	4,5 (2)	4,0 (12)
R2a	-	-	-	-	22,6 (7)	-	-	2,3 (1)	2,6 (8)

N гаплотобы, негізінен, Еуразияның солтүстігінде тұратын халықтарда кездеседі: финндерде, буряттарда, сахаларда, тувалықтарда, удмурттарда, литвалықтарда, эстондықтарда, латыштарда. С3 гаплотобы (бугінде С2 деп белгіленеді) моңғол халықтарына тән: халха-моңғолдарға, буряттарға, қалмақтарға, эвенктерге. Қырғыздарде, өзбектерде, алтайлықтарда сахаларда қазақтар мен қарақалпақтарға қарағанда сирегірек кездеседі.

Кәсібі

Буряттар көшпелі және отырықшы болып екіге бөлінді. Шаруашылығының негізін мал шаруашылығы құрады, олар әдетте малдың 5 түрін ұстады: қой, сиыр, түйе, ешкі және жылқы өсіреді. 19 ғасырда егін шаруашылығы тез дамыды да отырықшылық тұрмысқа көшті. Еті мен бағалы терісі үшін елік, бұлан, суыр; Байкал, Ольхон өз-нен балық аулайды. Ұлттық қолөнерінде киіз басу, тоқымашылық, ұсталық, зергерлік өнері дамыған. Сонымен қатар металл, тері өңдейді.

Буряттар малдың жүнін, терісін, сіңірлерін өңдеумен айналысқан. Терілерінен төсек-орын, ер-тұрман, киім-кешек тігілген. Жүннен киіз, киім-кешек, бас киім мен аяқ киім, матрацтар жасалды. Сіңірлерден арқандар мен садақ жасауда пайдаланылған жіп материалы жасалды. Сүйектерден ойыншықтар мен әшекейлер жасалды, жебелер мен садақтар жасалды.

Ет тағам дайындауға пайдаланылды, қалдықсыз технология бойынша өңделді, деликатес, шұжықтар жасалды. Жануарлардың көкбауырын әйелдер киім тігуде жабысқақ материал ретінде пайдаланған. Сүттен түрлі өнімдер жасалды.

Өмір салты

Тұрғын үйлері

Буряттардың дәстүрлі баспанасы - киіз үй, оны көптеген моңғол халықтары гер деп атайды. Бұл халықтың киізден жасалған көшпелі киіз үйлері, бір жерден тігілген ағаштан жасалған киіз үйлері болған.

Забайкалье буряттарының киіз үйінің ішкі көрінісі. 19 ғасырдың соңы.

Ағаштан тұрғызылған үйлер бөренелер немесе қима ағаштардан жасалды, терезесіз 6 немесе 8 бұрышты болды. Шатырда жарықтандыруға және түтін шығуға арналған үлкен тесік болды. Тұрғын үйдің төбесі 4 бағанаға орнатылып, төбеге ішкі жағы төмен қаратып қылқан жапырақты ағаштың үлкен кесінділері төселді. Үстіне тегіс шым топырақтары төселді.

Киіз үйдің есігін әрқашан оңтүстік жаққа қаратып орнатты. Бөлменің іші екіге бөлінді: оң жағы - ер адам, сол жағы - әйел адамдарға. Ер адамға тиесілі киіз үйдің оң жағында қабырғаға садақ, жебелер, қылыш, мылтық, ат әбзелдері мен ер-тұрмандары ілінген. Ас үй ыдыстары сол жақта орналасқан. Тұрғын үйдің ортасында ошақ, қабырғалардың бойына орындықтар қойылған. Сол жағында сандықтар мен қонақтарға арналған үстел болды. Кіреберістің қарама-қарсы жағында - будда мүсіндері бар сөре болды

Тасымалданатын киіз үйлердің салмағы жеңіл және оңай жиналып, бөлшектеледі. Бұл жайылым іздеп бір жерден екінші жерге көшіп келген көшпелі буряттар үшін өте маңызды болды. Қыста үйді жылыту үшін ошақта от жағылса, жазда тоңазытқыш ретінде пайдаланылды. Тасымалданатын киіз үйдің торлы керегесіне тұз, темекі немесе қышқыл сүт қоспасымен залалсыздандыру мақсатында сіңірілген киіз жабылған. Буряттар ошақтың айналасында сырып тігілген киізге отырды.

19 ғасырда ауқатты буряттар орыс қоныстанушыларынан ағаштан тұрғызылған бөрене үйлер ала бастады. Мұндай үйлерде де буряттардың ұлттық тұрғын үйінің элементтерінің барлық безендірілуі сақталған.

Тағамдары

Бурят буузасы

Бурят асханасында жануарлар мен жануар-өсімдік тектес өнімдер әрқашан маңызды орынға ие болды. Олар қышқыл сүттен (курунга) кептірілген сүзбе массасын дайындады. Буряттар сүт қосылған көк шай ішіп, оған тұз, шошқа майы немесе сары май қосып, алкогольдік сусын дайындады.

Бурят асханасында балық, шөптер, дәмдеуіштер мен жидектер, құлпынай мен мойыл маңызды орын алады. Өте танымал ұлттық тағам - ысталған Байкал омульі. Бурят тағамдарының танымалы - бууза, оны орыстар поза деп атайды.

Ұлттық тағамдары — арул, хурут (құрт), урмэт, салат, т.б. Етті тұзсыз пісіреді де, шайды тұзбен ішеді.

Ұлттық киімдері

Ұлттық костюмі 1856 ж.

Әрбір бурят руының өзіндік ұлттық киімдері бар, олар әсіресе әйелдер арасында өте алуан түрлі. Забайкалье буряттары арасында ұлттық киім дэгэл - қой терісінен тігілген кафтан түрі. Кеуденің жоғарғы бөлігінде үшбұрышты пішінді түкті ойық бар, жеңдері түкті, білекке қарай тарылады. Тері мамықтары әртүрлі, кейде өте құнды мамықтар қолданылған. Белдегі кафтанды мата белбеумен орап буынады. Оған пышақ пен темекі шегуге арналған керек-жарақтар ілінді (темекі дорбасы, шақпақ тас т.б.). Дэгэлдің төс бөлігіне түрлі түсті үш жолақ тігілген: төменгі жағы сары-қызыл, ортасында қара және жоғарғы жағы жасыл, ақ, көк.

Ауа райының қолайсыз күндері дэгэлдің үстіне саба кигізді, бұл мамық жағасы бар пальто түрі. Суық ауа райында, әсіресе буряттар жолға шыққанда, сыртынан теріден тігілген кең даха шапанын киетін.

Жазда дэгэлді шұға матадан жасалған шекпен ауыстыратын. Көбінесе Забайкальеде жазда кедей буряттар үшін мақтадан, ал ауқаттылар үшін жібектен тігілген халаттар киетін.

Буряттар былғарыдан тігілген ұзын және тар шалбар киді, көйлектері көк матадан тігілді. Қыста құлын аяқтарының терісінен тігілген биік түкті етіктерді аяқ киім ретінде кисе, көктем мен күзде гутал деп аталатын ұшы үшкір етік киген. Жазда жылқының қылынан тоқылған, былғары табаны бар аяқ киім киетін.

Бас киім ретінде әйелдер мен ерлер үстіңгі жағы қызыл түкті, кішкентай жиектері бар дөңгелек қалпақшалар киген. Көйлектің түсі мен бөлшектерінің өзіндік мәні мен символикасы бар. Қалпақтың сүйір төбесі амандық пен берекенің символы, қалпақ үстіндегі қызыл маржаны әлемді өз сәулелерімен нұрландыратын күнді бейнелейді. Буряттар көк түсті өте жақсы көреді, олар үшін бұл мәңгілік және көк аспанның символы.

Әйелдер киімі ерлердің киімінен кестелеуі мен әшекейлеуде ерекшеленді. Әйелдер дэгэлі көк шүберекпен оралып, үстіңгі және артқы жағында төртбұрышты пішінді кестемен безендірілген. Дэгэл мыс, күміс түймелермен, тиындармен безендірілген. Әйелдердің халаттары белдемшеге тігілген қысқа жемпірден тұрады.

Шаш үлгісі ретінде қыздар бұрымдарын 10-нан 20-ға дейін өріп, өрілген шаштарына салпыншақ-шашбау тағады. Әйелдер мойынға алтын немесе күміс монеталар, құлақтарына - үлкен сырғалар тағады. Қолдарына мыс немесе күміс бұғақ - құрсау түріндегі білезік киеді.

Ұлттық мерекелері

• Сагаалган;
• Эрын Гурбаан Наадан;
• Алтаргана.

Бурятияның жекелеген аймақтарында кездесетін діни мерекелер:

• Цам;
• Дуйнхор (Калачакра);
• Гандан-Шунсэрмэ;
• Майдари-хурал;
• Лхабаб Дуйсэн;
• Зула-хурал;
• Ерда ойындары.