Дүнгендер
Дүнгендер (жеңіл. қыт.: 东干族; дәст. қыт.: 東干族; пінин: Dōnggānzú) — Қазақстан, Қытай, Қырғызстан, Өзбекстан жерлерінде тұратын ұлт. Өздерінің өзі атайтыны — хуэй. Дүнген — Қытай аз ұлттары арасындағы халық саны көбірек, бытырай қоныстанған ұлт. 2000 жылғы санаққа қарағанда, Қытайда 9 млн. 816 мың 805 дүнген бар. Жалпы халық саны жағынан Қытай, Жуаң және Манжур ұлттарынан кейін Дүңгендер төртінші орында тұр.
| Дүнгендер 东干族 | |
 Сортөбедегі дүңған қыздары, Қазақстан | |
| Ең көп таралған аймақтар | |
|---|---|
 Қазақстан | |
 Ресей |
1651 (2010)
|
 Қырғызстан |
|
 Өзбекстан |
1900 |
| Тілдері | |
| Діні | |
Орналасуы өңдеу
Ол — Орталық Азия ұлттарын басты төркін ете отырып, миграциялық көшу және сауда қарым-қатынастары арқылы Қытай жерінде біртіндеп қалыптасқан, бірлікке келген, әрі ислам мәдениет дәстүрін сақтаған ұлттық топ. Дүнгендер ұлт болып қалыптасып, даму барысында, қытай тілін өз ұлтының ортақ тілі ретінде таңдап алды.
Дүнген Қытайдың барлық жерінде бар. Солтүстікте Амурдан (Хилұңжяң) оңтүстікте Хайнан аралына дейін, батыста Памир үстіртінен, шығыста Шығыс теңіз жағасына дейін дүнгендер қоныс тепкен. Дүнген — Қытайда «Кең көлемде бытырап, шағын көлемде шоғырланып» қоныстанған халық. Қытайдағы аудан-қалалардың көбінде дүнгендер бар. Ал Ниңшя, Гансу, Хынан, Шыңжаң Ұйғыр автономиялық ауданы, Чиңхай, Йүннан, Хыбей, Шандұң қатарлы өлке, автономиялық аудандарда дүнгендердің халық саны көбірек, тарихи және тұрмыс әдеті қатарлы жақтардағы себептер салдарынан, дүнгендер орналасқан өңірлерде, көбінше мешітті орталық етіп шоғырлана қоныстанған. Әдетте қалаларда өздіктерінен көше, маһалла, ал ауыл-қыстақтарда өздігінен қыстақ болып құралып, үлкен-кішілігі әртүрлі қоныс қалыптастырған.
Дүнгендер Қытайда шашырай қоныстанған, ал олардың автономия алған өңірлері де Қытайда шашыраңқы. Ниңшя — Қытайдағы дүнгендердің өлке дәрежелі автономиялық ауданы (НДАР). Дүнген ұлтының аймақ дәрежелі автономия алған өңірлерінен Шыңжаңда Санжы Дүнген автономиялық облысы (СДАО) және Гансуда Линшя Дүнген автономиялық облысы (ЛДАО) бар. Мұнан сырт тағы Шыңжаңда Қарашәр (Янжи) Дүнген автономиялық ауданы және дүнген ауылдары бар.
Тілі өңдеу
Монғол тектес нәсілдің қиыр-шығыстық тармағына жатады. Дүнген ұлт болып қалыптасып, даму барысында Қытай тілін өз ұлтының ортақ тілі ретінде таңдап алды. Алайда, ислам дінінің ықпалымен, сөйлегенде Араб тілінің және Парсы тілінің сөз — сөйлемдерін көбірек қосып айтады. Сонымен бірге, дүнгендер туғанда, Арабша азан шақырып ат қояды. Жазу жағында да осындай жайыт бар. 《Құранды》 оқығандар Қытай жазуынан гөрі Араб жазуын көбірек қолданады. Мұнан қала берсе, кейбір асхана-шайханалардың маңдайшалығы немесе сауда маркасына араб жазуын жазады, немесе араб не қытай жазуын бірге қолданады. Қытай тілін қолданудан сырт, дүнгендер басқа ұлттармен аралас қоныстанған болса, басқа ұлттардың тіл-жазуын қолдана береді, яки басқа ұлттардың да тіл-жазуын, өз ұлтының да тіл-жазуын біледі, сондай-ақ сол ұлттардың мәдениет ықпалында болады. Мысалы: Йүннан өлкесіндегі Шишуаңбаннада тұратын Дүнгендер Дай ұлтының да тіл-жазуын қолданады, Дай ұлтынша киінеді, Дай ұлтының үй жасау формасымен бамбуктен салынған үйлерде тұрады. Йүннанның Ырюан ауданындағы Дүнгендер Бәй ұлтының тілін қолданады. Йүннан Дичиң Тибет автономиялық облысындағы және Тибеттің Лхаса аумағындағы дүнгендер Тибет тілін қолданады. Сычуанның Ляңшан деген жеріндегі И ұлтымен аралас қоныстанған жүңгендер И ұлтының тілінде сөйлейді. Ішкі Моңғол мен Шыңжаң ауданындағы дүнгендердің бір қыдыруы моңғол, ұйғыр немесе қазақ тілін де біледі.
Діні өңдеу
Мұсылман дінінің сүннит тармағын ұстанады. Дүнгендер Қытайда бытыраңқы мекенденген болса да, исламдық діни нанымдарын сақтап қалған. Ислам діні дүнгендер арасында ұзақ уақыт сақталып, дүнгендердің саяси, экономикасына елеулі ықпал жасаған. Оның үстіне, олардың қоғамдық өмірінің және ғұрып-әдеттерінің әрқайсы жақтарына сіңіп дүнгендердің дәстүрлі мәдениетінің маңызды құрамдас бөлігіне айналған. Тарихтағы дүнгендердің ұлт болып қалыптасып, дамуы барысындағы біртіндеп бытырауына байланысты, мешіттер де Қытайдың жер-жеріне салынған, мұның ішінде, Гуаңжоудағы Хуайшың мешіті, Чуанжоудағы Шыңйоу, Хаңжоудағы Жынжяу мешіті, Яңжоудағы Шианхы мешіті бар. Бұлар оңтүстік және шығыс теңіз жағалауындағы "Төрт ірі ерте заман мешіттері" деп аталады; Ши-ан қаласы Хуажө көшесіндегі мешіт, көлемі зор, сәулет үлгісі ерекше, салтанатты да көркем, айбынды да қарапайым болып келген де, Қытайдағы мешіт сәулет үлгілерінің бірегейі саналады. Жиниңдегі батыс үлкен мешіттің намаз залы көлемінің кеңдігі жағынан Бейжіңнің Гугұң (яғни патша сарайы) сарайындағы Тайхы залынан қалса екінші орында тұрады. Ниңшядағы Тұңшин үлкен мешіті, өзінің тұтас тұлғалық сәулеттік үлгісі жағынан ислам мәдениет өнері мен Қытай дәстүрлі сәулет стилін шеберлікпен тұтастырған. Сәулет үлгісі салтанатты да көркем, қарапайым әрі кең-мол. Жоғарыда айтылған мешіттер, Қытайдың ішкі өлкелеріндегі өздерінің ислам діні ерекшелігін алған құрылыс стилімен Қытай ерте заман мәдениет қазынасындағы құнды мұраға айналып, Қытай сәулетшілігі тарихында маңызды орын иелейді.
Тарихы өңдеу
Дүнгендердің ең арғы тегі б.з. VII ғасырдағы (Таң — Сұң династиялары дәуірі) Қытайға сауда байланысымен келіп қоныстанып қалған шетелдік мұсылман ұрпағы; Ал дүнгендердің басты тегі — б.з. ХІІІ ғасырда моңғолдар батысқа жорық жасағанда, сонымен бірге Юан династиясы дәуірінде, түрлі салауатпен Парсы, орта азия және Араб елдерінен топ-тобымен куәлікпен келген немесе өз бетімен шығысқа ауып келген әр ұлт мұсылмандары. Олар алдымен, Юан династиясындағы қоғамдық орны жоғарырақ түрлі кәсіп шеберлерінің басты құрамдас бөлігіне айналып, халық саны неше жүз мыңға жеткен; дүнгендер қалыптасу, даму тарихы барысында, өздері тұрған өңірдегі қытай, ұйғыр, моңғол қатарлы ұлттардың бір бөлімін сіңіріп алған. Мысалы, ұлы теңіз жиһанкезі Жың Хы да шығу тегі жағынан осы ұлтқа жатады.
Кәсібі өңдеу
Дүнгендер көбінше егін шаруашылығын экономикалық тұрмыстың басты қайнары етеді. Әйткенімен дүнгендер Қытай жерінде бытыраңқы мекенденуі себепті, олардың экономикалық жағдайы Қытайдың ұлан-байтақ жерлерінің, жаратылыстық ортасының және экономикалық шарт-жағдайының алуан түрлі объективтік болмысымен сәйкесіп, көп деңгейлі, көп құрылымды болудай көрнекті ерекшелік алған. Гансу, Ниңшя, Чиңхай аумағындағы дүнгендер егін шаруашылығын негіз етіп, мал шаруашылығымен қосымша шұғылданады; Шыңжаң мен ішкі Моңғол аумағындағы Дүнгендер егін шаруашылығы мен мал шаруашылығын ұштастырған, немесе, мал шаруашылығын негіз еткен; Хынан, Хыбей, Шандұң қатарлы ішкі Қытайдағы Дүнгендер егін шаруашылығымен шұғылданудан сырт, маусымдық шағын саудамен, шағын қолөнер кәсіппен көбірек айналысады; Йүннандағы және Қытайдың оңтүстік-батыс өлкелеріндегі дүнгендер егін шаруашылығымен де, саудамен де шұғылданады, немесе сауда, тасымал кәсібін негіз етеді; Хайнан өлкесі қатарлы оңтүстік және шығыс теңіз жағалауы ауданындағы дүнгендер теңізшілік және балықшылық жұмысымен шұғылданады. Қытай қалаларында бытыраңқы қоныстанған дүнгендер саудамен және түрлі қызмет өтеу кәсіптерімен көбірек айналысады.
Өмір салты өңдеу
Дүнгендер фольклоры өте бай. Ұлттық музыка аспаптары сихуэһ, эрхузһ, үрмелі және шекті аспаптардан тұрады. Діни мейрамы - эди және құрбан айт.
Тарихтан бері дүнгендердің өз үйлерінде мұсылман тағамдарын жасау, сату дәстүрлері бар. Мұның ішінде, мұсылманша қышқылтым сорпа, қой еті тұшпарасы, асқан қой еті, буға пісірілген құйрық май, қой сорпасына малшыған бу нан, қуырған бидай, мұсылманша торт-праниктер секілді тағамдары бар. Дүнгендер тағам даярлау жағынан Қытайдың дәстүрлі тағам дайындау мәдениетінің жауһарын қабылдап, оны жасампаздықпен дамыта түсіп, осы заман Қытай сауда базарына салып, әрқайсы ұлттардың алқауына ие болды. Көнеден келе жатқан мұсылман асханалары жаңарып, өркендеп, ірі мейрамханаларға айналды. Мұсылманша тағам түрлері көбейіп 300 түрге таяды, мұсылманша торт-праниктер, сүттен жасалған азықтар да үздіксіз молығуда.
Ерлер мен әйелдердің ұлттық киімдерінің үлгісі ұқсас келеді. Желбегей киетін кеудеше, кең балақ шалбар, матамен қапталған аяқ-киім киеді. Әйелдер киімі кестемен әшекейленген.
Дүнген халқының қажырлылықпен үйрену, ынта қоя іздену, отан сүю, дінді аялау сияқты асыл дәстүрлері бар. Юан династиясынан бері, Қытай тарихында Дүнгендердің әжептәуір ықпалды бір сыпыра ардагер-ақиықтары жарыққа шықты. Мысалы: Ұлы теңіз жиһанкезі Жың Хы, Қытай театр әңгімелеріндегі пәк ұлық Хай Рүй, Қытай солтүстік-шығысындағы жапон шапқыншыларына қарсы соғысқан қаһарман Яң Жиңйүй, «Қытайдың симфония атасы» (музыка дирижері) Ли Дылұн, Қытайдың күлдіргі өнерпазы Ма Санли, т.б.
Қазақстандағы дүнгендер өңдеу
Дүнгендердің Қазақстан аумағына алғашқы қоныс аударуы 1877 ж. желтоқсан айында басталды. Сол жылы жазалаушыларынан құтылу үшін қашқан 4 мыңға жуық дүнген Жетісу жеріне келіп қоныстанды. Екінші толқыны 1884 ж. өтті. Дүнгендерді Қазақстан мен Орта Азияға қоныстандыру арқылы патша үкіметі екі түрлі мақсат көздеді: біріншіден, Қытайдың Құлжа өңіріндегі экономикалық базасын әлсірете түспек болды, екіншіден, саяси жағдай шиеленісіп кете қалған жағдайда оларды Қытайға қарсы әскери күш ретінде пайдалануды мақсат етті. Қазақстандағы дүнгендердің саны - 62 мың (2014).[4]
Дүнгендердің Қазақстан халқының құрамындағы үлестік көлемінің динамикасына келсек, онда ХХ ғасырдың өн бойында үлесі 0,1% мөлшерінде болғанын көреміз. 1999 жылдан бастап бұл көрсеткіш 0,2%-ға көтеріліп, 2007 ж. 1 қаңтарында үлесі 0,3 %-ды көрсетті. Яғни тәуелсіздік жылдарындағы қазақстандағы жүргізіліп жатқан реформалардың дүнген халқының өсіп-өнуіне тигізген әсері оң.
1989-1998 жж. аралығында Қазақстанға 607 дүнген көшіп келген. Олардың 403-і ТМД елдерінен келген болса (негізгі көпшілігі Қырғызстаннан – 380 адам), Қытайдан 11 дүнген қоныс аударған. Бір ғана 2000 жылы Қазақстанға келген дүнгендер саны 172 адам болды. Олардың 154-і кері қайтып, көші-қон айырымы 18 адамды құрады. Ал, 2000 жылдан бергі мәліметтерде 2000-2007 жылдар аралығында дүнгендер саны 8261 адамға көбейгенін байқаймыз. Дүнгендердің жинақы қоныстанған жерлеріне келсек, 1926 ж. санақта Жетісу губерниясында 7597 дүнген тұрды (3972 – ер адам, 3635 - әйел), бұл Қазақстандағы дүнгендердің 89 %-ы. 1959 ж. санақта Оңтүстік Қазақстан өлкесін 7511 дүнген мекендеді, бұл Қазақстандағы дүнгендердің 75 %-ы. Қазақстандағы дүнгендердің басым көпшілігі Жамбыл облысын мекендейді. Жамбыл облысынан кейінгң дүнгендердің анағұрлым жиі орналасқан жерлеріне Алматы қаласы (мұндағы дүнгендердің үлесі 1970-1999 жж. аралығында 7,5-12,3%-ы аралығында өзгеріп, өсіп отырды) мен облысын жатқызуға болады. Дүнгендер аз мөлшерде болса да Шығыс Қазақстан, Ақтөбе, Атырау, Батыс Қазақстан, Қызылорда, Қарағанды, Қостанай, Солтүстік Қазақстан, Оңтүстік Қазақстан облыстары мен Астана қалаласына да қоныс тепкен.[5]
Дереккөздер өңдеу
- ↑ The population of the Republic of Kazakhstan by individual ethnic groups at the beginning of 2019. Statistics Committee of the Ministry of National Economy of the Republic of Kazakhstan.
- ↑ a b c d e f Всероссийская перепись населения 2010 года. Официальные итоги с расширенными перечнями по национальному составу населения и по регионам. Мұрағатталған 9 желтоқсанның 2021 жылы.: см. Мұрағатталған 18 қазанның 2012 жылы.
- ↑ {{cite web}} үлгісіндегі title= параметрін жазу керек. (ru,ky) (XLS). Bureau of Statistics of Kyrgyzstan (2020).
- ↑ Қазақстан халқы. Энциклопедия. Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2016. 166-бет ISBN 978-601-7472-88-7
- ↑ Тарих | Қазақстандағы дүнгендердің тарихы https://www.zharar.com/kz/referat/14088-tarih.html