Еркін Шаһар
Еркін Шаһар(ноғ. Эркин-Шахар[1][2]; қараш.-малқ. Эркин-Шахар[3]; абаз. -{Эркин-ШахӀар}-[4]; кабард.-шерк. Эркен-Шахер, Эркен-Щыхьэр, Эркен-Щэхьэр[5][6]) — Қарашай-Шеркесиядағы кент (1992 жылға дейін қалалық типтегі елді мекен). Ноғай ауданы мен Еркін Шаһар ауылдық қонысының әкімшілік орталығы.
| Ауыл | |
| Еркін Шаһар | |
| ноғ. Эркин-Шахар | |
| Әкімшілігі | |
|---|---|
| Ел | |
| Федерация субъектiсі | |
| Муниципалды аудан | |
| Ауылдық қоныс | |
| Әкімшілік басшысы |
Карасов Валерий Юрьевич |
| Тарихы мен географиясы | |
| Координаттары |
44°22′21″ с. е. 41°57′34″ ш. б. / 44.37250° с. е. 41.95944° ш. б. (G) (O) (Я)Координаттар: 44°22′21″ с. е. 41°57′34″ ш. б. / 44.37250° с. е. 41.95944° ш. б. (G) (O) (Я) |
| Құрылған уақыты | |
| Ауыл статусы | |
| Орталығының биiктігі |
430 м |
| Тұрғындары | |
| Тұрғыны |
4184 адам (2010) |
| Сандық идентификаторлары | |
| Телефон коды |
+7 87870 |
| Пошта индекстері |
369340, 369341 |
|
erken-shakhar.sp.kchgov.ru (орыс.) | |
Еркін Шаһар шекарасы
| |
Географиясы өңдеу
Ауыл Ноғай ауданының шығыс бөлігінде, Қобан өзенінің сол жағалауында, Кіші Жіліншік өзенінің оған құятын жерінің дәл үстінде орналасқан. Шеркес қаласынан солтүстік-батысқа қарай 18-20 км, Невинномысск қаласынан оңтүстікке қарай 31 км жерде (жол бойындағы қашықтық) орналасқан. Ауылда Невинномысская – Жөгетей тармағында орналасқан аттас теміржол станциясы бар.
Еркін Шаһар ауылдық қоныстың аумағы оңтүстігінде, оңтүстік-шығысында және шығысында Адыге-Хабыл ауданының жерлерімен шектеседі: оңтүстігі мен оңтүстік-батысында Адыге-Хабыл ауылы, оңтүстік-шығысында Садовое ауылы орналасқан. Батыста Еркін Шаһар жақындастыра Еркін Халық ауылының жерлерімен жанасады. Ауыл солтүстігінде Еркен-Шаһар шын мәнінде бір елді мекенге біріктірілген Қобан Халық ауылымен шектеседі (елді мекендер арасындағы шекара темір жол және қозғалыс көп көше бойымен өтеді). Ауылдың солтүстігі мен солтүстік-батысында Қобан өзенінің қарама-қарсы жағалауында Ставропол өлкесінің Беломечетская ауылы орналасқан.
Көптеген сайлармен көтерілген және ойылған Қобанның солтүстік жағалауына қарағанда, Еркін Шаһар ауылы Қобан өзені мен оның сол жақ саласы Кіші Жіліншік өзенінің сағасында солтүстік пен солтүстік-батысқа қарай біртіндеп азайып бара жатқан террассалы жазықта орналасқан. Жер бедері төбелі-толқынды, салыстырмалы биіктікте күрт ауытқуы жоқ. Ауылдың орташа биіктігі теңіз деңгейінен 430 метрді құрайды.
Ауылдың климаты бірқалыпты жылы келеді. Ауаның жылдық орташа температурасы оң және +8°С шамасында болады. Шілденің орташа температурасы +21-22°С, қаңтардың орташа температурасы -4-5°С. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері жылына 500-600 мм. Жауын-шашынның ең көп мөлшері көктем мен жазда түседі.
Тарихы өңдеу
1925 жылы Невинномысск станицасынан Баталпашинск станицасына дейінгі темір жол желісінің құрылысы басталды.
1928 жылы қазіргі елді мекеннің орнында Еркін Шаһар теміржол стансасын салынып, тұрғындары теміржол құрылысымен айналысқан уақытша жұмысшы ауылы пайда болды.
1929 жылы Еркін Шаһар темір жол бекетінің солтүстігінде Еркін Халық ауылының қоныстанушылары Қобан Халық деген жаңа елді мекеннің негізін қалады.
1932-1935 жылдары жұмысшылар ауылында диірмен, мал дәрігерлік техникум, коммунистік жастар мектебі салынды.
1939 жылы Еркін Шаһар бекетінде екіжиынтықты теміржол бастауыш мектебі ашылды.
Ұлы Отан соғысы жылдарында ветеринарлық техникум Кіші Қарашай ауданы, Первомайское ауылына көшірілді. Бекет аумағында, техникум орнында 1941-1947 жылдар аралығында Керіш, Ленинград, Мәскеу және Сталинград майдангерлерінің жетім балалары тәрбиеленетін арнайы бөлім болды. 1947 жылы балалар үйі таратылғаннан кейін №14 ауылшаруашылық училищесі ашылды, 1957 жылдан бастап №40 кәсіптік-техникалық училище (кейіннен №1 кәсіптік лицей) болып аталды.
1959 жылы КСРО Министрлер Кеңесі Қарашай-Шеркес автономиялы облысы мен Ставрополь өлкесінің аумағында ірі қызылша және қант өндіру ауданын құру туралы шешім қабылдады. 1960 жылдардың басында теміржол бекетінің маңында Солтүстік Кавказдағы ең ірі қант зауытын салуға комсомол жолдамасымен елдің әр өңірінен жас мамандар отбасыларымен келе бастады.
1961 жылдың наурыз айында ауылдың құрылысы басталды. Бастапқыда 4 коттедж салынып, болашақ саябаққа ағаштар отырғызылды.
1962 жылы көппәтерлі үйлер мен негізгі инфрақұрылым нысандарының (балабақша, орта мектеп, т.б.) құрылысы басталды.
1964 жылы өз жұмысының басталуымен КСРО қант өнеркәсібіндегі ең қуатты 4 кәсіпорынның біріне айналған қант зауытының құрылысы аяқталды. Осы жыл ресми түрде ауылдың және қант зауытының іргетасы қаланған күн болып саналады. Жаңа елді мекен өз атауын Еркін Шаһар бекетінен алды. Ауылдық кеңес құрылып, оның құрамына Еркін Шаһар ауылынан басқа Қобан Халық ауылы да кірді. 1970 жылға қарай Еркін Шаһар қала үлгісіндегі елді мекен мәртебесіне ие болды.
1964 жылы ауылдың іргесінде бастапқыда 50 га аумақта жеміс-жидек тәлімбағы құрылды (1972 жылы оның ауданы 1 мың гектарға дейін жетті). 1966 жылы мектептің құрылысы аяқталды. 1967 жылы қант зауытында ашытқы цехы салынды, 1971 жылдан бастап толыққанды ашытқы зауытына айналды. 1974 жылы ауыл аумағында құрама жем зауыты салынды.
1989 жылғы санақ бойынша Қобан Халық ауылы сол кезде Еркін Шаһар (қүа шекарасында шағын аудан ретінде бұрынғы ауылдың аумағы бұрыннан болған 1980 жылдардың бірінші жартысында карталарда көрсетілген) құрамына кіретін жеке елді мекен мәртебесіне ие болмады. 1992 жылы қала үлгісіндегі Еркін Шаһар елді мекені ауылдық үлгідегі елді мекенге айналды. 2001 жылы Қобан Халық ауылы қайтадан дербес елді мекен ретінде бөлінді. 2007 жылы Еркін Шаһар ауылы іргесі қаланған сәттен бастап Еркін Шаһар орналасқан Адыге-Хабыл ауданынан бөлініп шыққан республиканың жаңадан құрылған Ноғай ауданының әкімшілік орталығы болды.
Тұрғындары өңдеу
| 1970 | 1979 | 1989 | 2002 | 2010 |
|---|---|---|---|---|
| 4840 | ↗5067 | ↘4974 | ↘4152 | ↗4184 |
- Ұлттық құрамы
2002 жылғы Бүкілресейлік халық санағы бойынша[7]:
| Халық | Саны, адам |
Жалпы халықтан үлесі, % |
|---|---|---|
| ноғайлар | 1 778 | 42,8 % |
| орыстар | 1 402 | 33,8 % |
| шеркестер | 286 | 6,9 % |
| абазиндер | 173 | 4,2 % |
| қарашайлар | 81 | 2,0 % |
| украиндар | 60 | 1,4 % |
| басқалары | 372 | 9,0 % |
| барлығы | 4 152 | 100 % |
2002 жылғы Бүкілресейлік халық санағы бойынша[8]:
| Халық | Саны, адам |
Жалпы халықтан үлесі, % |
|---|---|---|
| ноғайлар | 1 989 | 47,5 % |
| орыстар | 1 176 | 28,1 % |
| шеркестер | 293 | 7,0 % |
| абазиндер | 185 | 4,4 % |
| қарашайлар | 75 | 1,8 % |
| татарлар | 71 | 1,7 % |
| әзербайжандар | 61 | 1,5 % |
| армяндар | 50 | 1,2 % |
| украиндар | 36 | 0,9 % |
| басқалары | 205 | 4,9 % |
| көрсетпегендер | 43 | 1,0 % |
| барлығы | 4 184 | 100 % |
Экономикасы өңдеу
Дереккөздер өңдеу
- ↑ Ноғай-орыс сөздігі: шамамен 20 000 сөз / Под ред. проф. Баскакова Н. А. М.: Государственное издательство иностранных и национальных словарей, 1956. 734 с. С. 558.
- ↑ Капаев И. С., Кумратова К. И. Ноғай-орыс сөйлесу үлгісі. Ставрополь: «ЮРКИТ», 2007. 192 с. С. 7. Мұрағатталған 24 ақпанның 2018 жылы.
- ↑ Суюнчев Х. И., Урусбиев И. Х. Қарашай-малқар-орыс сөздігі. Шамамен 35 000 сөз. М.: «Советская Энциклопедия», 1965. 744 с. С. 744.
- ↑ Абазин-орыс сөздігі. Шамамен 14 000 сөз / Под ред. Тугова В. Б. М.: «Советская Энциклопедия», 1967. 536 с. С. 473.
- ↑ Эркин-Шахер къуажэм пащтыхь шэнтиуэ махуэшхуэр щагъэлъэпӏащ //Құтты Кавказ. Пятигорск пен Шеркес епархиясының ресми сайты
- ↑ Коков Дж. Н. Таңдаулы шығармалары: В 2 т. Т. 1. Адығ топонимиясы. Налшық: «Эльбрус», 2000. 488 с. С. 163.
- ↑ Этнокавказ. 2002 жылғы халық санағы бойынша Адыге-Хабыл ауданы халқының ұлттық құрамы
- ↑ 2010 жылғы Бүкілресейлік халық санағының мәліметтері.(қолжетпейтін сілтеме)
| Бұл мақалада еш сурет жоқ.
Мақаланы жетілдіру үшін қажетті суретті енгізіп көмек беріңіз. Суретті қосқаннан кейін бұл үлгіні мақаладан аластаңыз.
|