Жолбарыс

Жолбарыс
	; (P. tigris tigris)
Амандық күйі
	; Жойылу қаупіндегілер (IUCN)
Ғылыми топтастыруы
Дүниесі:	Жануарлар;
Жамағаты:	Хордалылар;
Табы:	Сүтқоректілер;
Сабы:	Жыртқыштар;
Тұқымдасы:	Мысықтәрізділер;
Тегі:	Panthera;
Түрі:	P. tigris;
Екі-есімді атауы
	Panthera tigris; (Карл Линней, 1758)
	; Historical distribution of tigers (pale yellow) and 2006 (green).
Subspecies
	P. t. tigris; P. t. corbetti; P. t. jacksoni; P. t. sumatrae; P. t. altaica; P. t. amoyensis; †P. t. virgata; †P. t. balica; †P. t. sondaica
Синонимдері
	Felis tigris Карл Линней, 1758; Tigris striatus Severtzov, 1858; Tigris regalis Джон Эдуард Грей, 1867

Жолбарыс (лат. Panthera tigris) – сүтқоректілер класының мысықтар тұқымдасына жататын ірі жыртқыш аң.

Қазіргі кезде Ресейдің Қиыр шығысында, Үндістан түбегінде, Қытайда, Ява, Суматра аралдарында ғана кездеседі. 20-ғасырдың 50-жылдарына дейін Тұран жолбарысы Қазақстанда Сырдарияның төменгі ағысындағы қалың қамысты, тоғайларды мекендеген; осы өңірде соңғы жолбарыс 1933 ж., ал Балқаш жағалауында 1948 ж. атылған.

Тұрқы 160 – 290 см (ең ірілері 3 м-ден асады), құйрығының ұзындығы 110 – 120 см-дей, салмағы 200 – 220 кг (кейде 300 кг-нан артық). Еркегі ұрғашысынан ірі болады. Басы жұмыр, жүнінің түсі қызыл жирен, арқасы мен екі бүйірінде көлденең қара түсті жолақтары айқын байқалады. Құлағы қысқа, төрт қатар мұртшалары ірі қылшықты (ұзындығы 14 – 18 см).

Көзінің қарашығы ашық сары түсті. Сойдақ тістері өте ірі әрі өткір, иілген тырнақтары мықты, алдыңғы аяғы артқы аяғынан жақсы жетілген. Көбінесе, қоныс ауыстырып, жеке жүреді. Жабайы шошқа, бұғы, марал, елік, т.б. тұяқты жануарларды ұстап жейді, кейде малға, қасқырға, итке де шабады. Жолбарыс 2 – 3 күшік туады, оларды 5 – 6 ай емізеді. Табиғи жағдайда 40 – 50 жылдай тіршілік етеді. Дүние жүзінде жолбарыстың саны жылдан жылға азаюда. Мысалы, 2000 ж. жолбарыстардың жалпы саны 7 мың болды. Қазіргі уақытта жабайы ортада (13 мемлекетте) мекендейтін жолбарыстардың саны 3200 шамасында ғана қалды^[3]. Сондықтан жолбарыстың барлық түрі қорғауға алынып, Халықаралық табиғат қорғау одағының «Қызыл кітабына» енгізілген. Жолбарысты қазақ халқы ежелден күштіліктің символы санаған. 12 - 13-ғасырларда Тоқтамыс хан соқтырған тиында жолбарыс бейнесі салынған.^[4]

Филогенез өңдеу

Түрдің эволюциясына қатысты негізгі деректер қазба қалдықтарын талдау және молекулалық филогенетика саласындағы зерттеулер арқылы алынған.

Кладистикалық талдау негізінде түрдің шығу орталығы Шығыс Азияда орналасқаны дәлелденді.

Жолбарыстардың қазба қалдықтарын қалпына келтіру бірқатар себептерге байланысты өте күрделі: палеонтологиялық олжалардың аз саны, олар негізінен қатты бөлшектенген; материалдардың туыстас түрлердің қалдықтарымен ластану мүмкіндігі және табылған заттардың жиі анық емес мерзімі.

Жолбарыстардың ең көне қалдықтары Қытайдың солтүстігінен және Ява аралынан белгілі. Жолбарысқа жақын Panthera palaeosinensis тектік түрі онымен салыстырғанда кішкентай мысық болды, ол плиоценнің аяғынан плейстоценнің басына дейін Қытайдың солтүстігіндегі Хэнань аймағында өмір сүрген. Бұл жануардың мөлшері қазіргі үнді леопардтарының мөлшері мен Сунда архипелагының аралдарынан шыққан жолбарыстың кіші түрлерінің арасында аралық болды. Panthera palaeosinensis барыстың үлкен түрі немесе қазіргі Пантера тұқымдасының екі немесе одан да көп түрлерінің ортақ атасы болуы мүмкін. Panthera palaeosinensis-тің нақты таксономиялық орны қосымша зерттеулерді қажет етеді.

Ерте жолбарыстың қазба қалдықтары Яваның Джетис төсектерінен де табылған және олардың 1,66 және 1,81 миллион жыл аралығы болған. Осылайша, шамамен 2 миллион жыл бұрын, плейстоценнің басында жолбарыс Шығыс Азияда кең таралған, сонымен қатар Борнео және Палаван аралдарында өмір сүрген. Жолбарыстың шыққан жері қазіргі Қытайдың солтүстігінде болған деп есептелді, бірақ соңғы палеонтологиялық деректер оның алғашқы қазбалары пайда болғаннан кейін бірден әлдеқайда кең ауқымды көрсетеді. Бірқатар палеонтологтар бұл түрдің пайда болуы үшін оның ата-бабаларын Манчжурия сияқты шектеулі аймақта оқшаулау қажет емес деп санайды. Жолбарыстың морфологиялық және генетикалық алшақтығының көрінісі үшін алдыңғы және туысқан пішіндерден климат пен рельеф бойынша Оңтүстік-Шығыс Азияның әртүрлі аймақтарында әртүрлі уақытта болуы мүмкін жеке популяцияларды оқшаулау жеткілікті болды. Геномды талдау барыстардың ата-бабалары жолбарыстардың ата-бабаларынан 1,67 миллион жыл бұрын бөлінгенін көрсетті. n. (95% сенімділік аралығы: 1,48–1,83 млн). Түршелер P. t. суматра (Суматра жолбарысы) 67,3 мың жыл бұрын жолбарыстардың басқа түршелерінен бірінші болып бөлініп шықты. n. (95% сенімділік интервалы: 45,1–123,0 ка BP).

Сырт-келбеті өңдеу

Жолбарыс-жабайы мысықтардың ішіндегі ең үлкені және ең ауыры, бірақ оның әртүрлі кіші түрлері мөлшері мен салмағы бойынша айтарлықтай ерекшеленеді. Жолбарыстың материктік кіші түрлері аралға қарағанда үлкен. Олардың ішіндегі ең үлкені- Бенгал және Амур жолбарыстары. Бұл кіші түрлердің еркектері 2,3—2,5 м—ге дейін, ал кейбір жағдайларда құйрықсыз ұзындығы 2,6-2,9 метрге дейін жетеді және салмағы 275 кг-ға дейін, ал кейбір жағдайларда 300-320 кг-ға дейін жетеді.

Құрғақ жерлердегі биіктігі 1,15 м-ге дейін, табиғаттағы ересек ер адамның салмағы әдетте 180-250 кг құрайды. Табиғаттағы Бенгал мен Амур жолбарыстарының рекордтық салмағы сәйкесінше 388,7 кг және 384 кг құрайды. Бұл деректер кейде күмән тудырады. Салмағы 325, 340, 350 және 360 кг болатын ер адамдар туралы да айтылады, бірақ олар құжатталмаған немесе екінші, үшінші көздерден алынған. Бенгалдың салмағы орташа-220 кг, Солтүстік Үндістан мен Непалда тұратын Бенгал — 235 кг. Амур, қазіргі мәліметтер бойынша, орташа есеппен 170-180 кг (Тарихи 215 кг). Әдетте аналықтары еркектерге қарағанда едәуір аз, Амур және Бенгал кіші түрлерінде массасы 100-181 кг жетеді. жолбарыстардың алты кіші түрін ескере отырып, осы түрдің еркектерінің орташа салмағы шамамен 170 кг, аналықтары шамамен 115 кг құрайды.

Жолбарыстың денесі массивті, ұзартылған, бұлшықет, икемді. Дененің алдыңғы жағы артқы жағынан күшті дамыған, иықта жолбарыс құймышаққа қарағанда жоғары. Құйрығы ұзын, біркелкі жасарған. Алдыңғы аяқтарда 5 саусақ, артқы аяқтарда - төрт, барлығы тырнақтары бар.

Алдыңғы жағы және дөңес маңдайы бар бас. Басы дөңгелек. Бас сүйегі өте үлкен және массивті, щектері кең. Жолбарыстың бас сүйегінің кондилобазальды ұзындығы 200 мм-ден асады. Мұрын сүйектерінің артқы ұштары жақ сүйектерінің ұштарының сызығынан асады. Құлағы кішкентай дөңгелек. Вибрисса 4-5 қатарда орналасқан, ақ, кейде түбінде қоңыр, өте серпімді, ұзындығы 16,5 см-ге дейін, қалыңдығы 1,5 мм-ге дейін.

Таралуы өңдеу

Жолбарыс - тек азиялық жануар. Жолбарыстың Тарихи ауқымы (қазір жеке популяцияларға қатты бөлінген, кейде бір-бірінен өте алыс) Ресейдің Қиыр Шығысында, Иран, Ауғанстан, Қытай, Үндістан және Оңтүстік-Шығыс Азия елдерінде, соның ішінде Зонд архипелагында (Индонезия аралдары).

Тіршілік ортасы өңдеу

Жолбарыстар саванналар, тропиктік ормандар және қарлы ормандар секілді түрлі орталарда өмір сүре алады.

түр тармақтары өңдеу

Жолбарыстардың сегіз түр тармағы бар, олардың үшеуі: каспийлік, малайзиялық және балилік жолбарыстар құрып кету алдында тұр. Қытай жолбарысы деп аталатын төртінші түр тармағы да жойылу алдында тұр деп есептеледі.

Дереккөздер өңдеу

↑ Chundawat, R.S., Habib, B., Karanth, U., Kawanishi, K., Ahmad Khan, J., Lynam, T., Miquelle, D., Nyhus, P., Sunarto, Tilson, R. & Sonam Wang (2008). Panthera tigris. In: IUCN 2008. IUCN Red List of Threatened Species. Downloaded on 9 қазан 2008.
↑ Wild Tiger Conservation. Save The Tiger Fund. Тексерілді, 7 наурыз 2009.
↑ WWF
↑ "Қазақ Энциклопедиясы"

Бұл — мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз.
Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет.

[iucn-1] Chundawat, R.S., Habib, B., Karanth, U., Kawanishi, K., Ahmad Khan, J., Lynam, T., Miquelle, D., Nyhus, P., Sunarto, Tilson, R. & Sonam Wang (2008). Panthera tigris. In: IUCN 2008. IUCN Red List of Threatened Species. Downloaded on 9 қазан 2008.

[2] Wild Tiger Conservation. Save The Tiger Fund. Тексерілді, 7 наурыз 2009.

[3] WWF

[source1-4] "Қазақ Энциклопедиясы"

[1]

[2]

[3]

[4]