Мұсылман әлемінің Мұхаммед пайғамбардың (Аллаһтың оған салауаты мен сәлемі болсын) кезеңінен бастап қазіргі күнге шейін тарихы.

Ислам тарихы өңдеу

 
Әділетті Халифтер кезеңіндегі халифаттың шарықтау шегі
 
Умауи халифтерінің кезеңіндегі халифаттың шарықтау шегі

Ислам тарихы әдеттегіде сол заманда билік құрған халифалардың шыққан тегіне байланысты аталады. Мысалы: Аббаси халифтері Пайғамбардың (Аллаһтың оған салауаты мен сәлемі болсын) көкесі Аббастан тараған. Аллаһтың елшісі Мұхаммедтің заманын пайғамбарлық ғасыры атайды. Осы заманда Ислам діні араб тайпаларының арасында тарап, олар мұсылмандықты қабылдай бастады. Пайғамбардың өлімінен кейін Ислам үмметін кезекпен 4 ұлы сахабаӘбу Бәкір, Омар ибн әл-Хаттаб, Осман ибн Аффан және Әли ибн Әбу Талиб басқарып, халифтер болды. Бұл кезді «Әділетті халифтер» (араб.: خلفاء الراشدون‎) заманы деп атайды. Бұл заманда Ислам халифаты Арабия түбегінің сыртына тарала бастады. Әділетті Халифтерден кейін билік басына Умәйя әулетінің халифтері келіп, олардың кезеңі «Умәуи заманы» (араб.: العهد الأموي‎) аталды. Умәуилер заманында халифат Иберия түбегіне (қазіргі Испания) шейін жетіп, сол жақта халифат билігі орнады. Халифаттағы билікке Пайғамбардың көкесі Аббас ибн Абдуль-Мутталибтың әулеті таласып, Умәуи халифтерінен билікті тартып алды. Аббасилер кезеңі (араб.: العهد العبّاسي‎) сонымен қатар «Исламның алтын ғасыры» деп аталады, себебі осы халифтердің кезінде ғылымдар мен әдебиет бұрынғы арабтардың жетістіктерінен асып түсіп, үлкен даму алды. Аббасилердің билігі көптеген себебтермен әлсіреп, бұрынғы халифат жерлерінде дербес Тулунилер, Фатимилер, Селжұқилер және т.б. мемлекеттер пайда болды. Осы кезде кресшілердің Иерусалим қаласын басып алуды мақсат еткен жорығы басталып, 194 жылға созылған крест жорықтары басталды.

 
Аббаси халифтерінің кезеңіндегі халифаттың шарықтау шегі
 
Осман империясы кезеңіндегі халифаттың шарықтау шегі

Кейбір мұсылман мемлекеттері кресшілерге қарсы соғысқа шығып, олардан басып алынған қалаларды қайтарды. Бұл жағдай Мысырда мәмлүктердің билігі келіп, кресшілерді Шам қалаларынан қуып шыққанға шейін жалғасты. Осы кезде шығыста Шыңғыс ханның немересі Хұлағу халифаттың астанасы болған Бағдадты басып алды. Аббасилер халифат атанасын Әл-Қаһираға (Каир) көшірді, бірақ осы уақыттан бастап аббасилердің билігі тек формальды түрде сақталып, нағыз билік мәмлүк сұлтандарының қолында шоғырланды. Осыдан кейін Аббасилер заманындағыдай мұсылмандарды біріктіретін мемлекет Осман империясы құрылғанға шейін болған жоқ. Осман сұлтандары мұсылмандардың қол астына бұған дейін жауланбаған көптеген жерлерді қосты. Оның ішінде Европадағы Балқан түбегін жаулау мен сол жақта Ислам дінін тарату болды. Жетінші Осман сұлтаны Мұхаммед I кезінде Константинополь қаласы мұсылмандардың қол астына өтті. 1516-шы жылы сұлтан Селим І Шам мен Мысыр жерлерін басып алып, ақырғы аббаси халифінен халиф атағын алды. Осыдан кейін 408 жыл бойы Осман әулеті халифтер ретінде билік құрды. Және бұл кезең «Османилер заманы» (араб.: العهد العثماني‎) аталып кетті. Бұл кезде Осман империясынан бөлек Ирандағы Сефевилер мемлекеті, әмір Темір мемлекеті сияқты бірнеше мемлекеттер құрылды. Осман империясы құлағаннан кейін мұсылмандар бір-бірін ортақ дін, тіл мен мәдениет біріктіретін дербес мемлекеттерге бөлініп кетті[1].

Мұхаммед пайғамбар заманы (610-632) өңдеу

 
Алғашқы аян түскен Хира үңгірі

Ислам дінінің негізін салушы Һашим әулетінен шыққан Мұхаммед ибн Абдуллаһ ибн Абдуль-Мутталиб (Аллаһтың оған салауаты мен сәлемі болсын). Һашим әулеті өз кезегінде арабтың Құрайш тайпасының бір бөлігі. Ол Ислам уағыздауын бастамай тұрып та пұттарға табынбай, бірқұдайшылық жолын ұстанған. Ол Аллаһқа құлшылық қылып, дұға ету үшін Рамазан айында керек-жарақтарын алып Меккенің қасындағы Нұр тауындағы Хира үңгіріне баратын болған. Міне, бір күні Хира үңгірінде отырған сәтінде оған Аллаһ жіберген Жәбірейіл періште ең бірінші рет аян етеді. Бұл «Ғаләқ» сүресінің алғашқы аяттары болатын.

Мұхаммед пайғамбар (Аллаһтың оған салауаты мен сәлемі болсын) Аллаһтың уахиын адамдар арасында жасырын уағыздай бастайды. Оған ең бірінші боп оның әйелі Хадиджа бинт Хууәйлид, көкесінің ұлы Әли ибн Әбу Талиб, ең жақын досы Әбу Бәкір сеніп, иман келтіреді. Ол құрайштардың арасында пұттарға табынбай, тек бір Аллаһқа ғана құлшылық қылуға шақырады. Осыны білген олар Мұхаммедке ерушілерді азаптап, діннен қайтуға мәжбүрлей бастайды. Бұны көрген Мұхаммед пайғамбар (Аллаһтың оған салауаты мен сәлемі болсын) ізбасарларына һижра жасауға рұқсат береді. Ең бірінші дін үшін көшу Эфиопия еліне болып, 80 адамнан тұратын топтың ішінде Осман ибн Аффан мен Джафар ибн Әбу Талиб болады.

Көмекшілері мен тірегі болған көкесі Әбу Талиб пен әйелі Хадиджа қайтыс болғаннан кейін көпқұдайшылардың мұсылмандарға деген қысымы күшейе түседі. Ясриб (Медине) қаласының бір топ адамы Ислам дінін қабылдап, Мұхаммедке (Аллаһтың оған салауаты мен сәлемі болсын) көмектесуге уәде етеді. Дінді аман сақтау үшін мұсылмандар жасырын түрде Медине қаласына көше бастайды. Ең соңғылардың қатарында һижраны Мұхаммед пайғамбар мен Әбу Бәкір жасап, Медине қаласына келеді. Осы кезден бастап Ясриб қаласы Медине (яғни «мәдинә ән-нәбәуийә» — пайғамбардың қаласы) атана бастайды.

Һижраның екінші жылы меккелік көпқұдайшылармен Бадр құдықтарының қасында шайқас болып, мұсылмандар Ислам тарихында алғашқы рет жеңіске жетеді. Бұған жауап ретінде келесі жылы меккеліктер Ухуд тауының қасында мұсылмандарды жеңіп, олар шегінуге мәжбүр болады. Келесі жылы мұсылмандар мен меккеліктер арасында «Худәйбия келісімі» аталған он жыл бойы соғыспауға келісім жасалады. Меккеліктер жағынан қауіп сейілгеннен кейін мұсылмандар осыған дейін жауласып келген яһудилерге шабуыл жасап, оларды жеңеді.

Меккеліктермен болған келісімнен кейін сегіз жыл өткеннен кейін, Мұхаммед пайғамбар еш шайқассыз Меккені басып алады. Исламға қарсы өлең жазған 10 адамнан басқасының барлығы кешіріліп, оларға амандық беріледі. Меккені мұсылмандар басып алғаннан кейін Қасиетті Қағбаның ішіндегі барлық пұттар сындырылып, көпқұдайшылық белгілірінен тазартылады.

Меккені алғаннан кейін Мұхаммед пайғамбар (Аллаһтың оған салауаты мен сәлемі болсын) екі жыл өмір сүріп, өмірінің соңғы жылы жүздеген мың мұсылманмен бірге қажылық жасайды. Арафатта отырған кезінде оған Аллаһ тарапынан ең соңғы аят түседі:

Бүгін сендерге діндеріңды толық қылдым, нығметімді тәмамдап, сендерге дін ретінде Исламға разы болдым

—Мәида сүресі, 5-ші аят

Мұхаммед пайғамбар (Аллаһтың оған салауаты мен сәлемі болсын) 632-ші жылдың 8-ші маусым күні қайтыс болып, Медине қаласында өзінің сүйіктк жары Айшаның бөлмесінде көміледі[1].

Әділетті халифалар заманы (632-661) өңдеу

Толық мақаласы: Әділетті төрт халифа
 
Мұсылмандардың Шам өлкесіндегі ең алғашқы жаулап алған қалаларының бірі — Петра қаласы

Пайғамбардың өлімінен кейін мұсылмандардың халифасы болып оның ең жақын досы Әбу Бәкір болады. Әбу Бәкір билік құрған кезеңде бұған дейін мұсылмандықты қабылдаған кейбір тайпалар Исламнан бас тартады. Бұлар мен болған соғыстарды «Ридда (діннен қайту» соғыстары деп атайды. Сонымен қатар араб жазирасында өздерін пайғамбармын деген бірнеше адам пайда болып, бүлік жасай бастайды. Әбу Бәкір заманында мұсылмандар алғашқы рет арабия түбегінің сыртындағы аймақтарды жаулай бастайды. Халид ибн Уәлид бастаған мұсылман әскері Персия мен Византияға сәтті жорықтар жасайды.

Әбу Бәкір қайтыс болғаннан кейін оның өсиеті бойынша халифатты Омар ибн әл-Хаттаб басқаратын болды. Омар билік құрған кезде мұсылмандар Византия әскерлерін жеңіп, Шам өлкесін басып алады. Парсы еліне болған жорықта Басра, Куфа және т.б, қалалар қолға түседі. Мұсылман әскерлері Хорасан жерлеріне, Әзірбайжан мен Арменияға шейін жетеді. Амр ибн әл-Ас басқарған әскер Мысыр жерін толығымен жаулап алып, жергілікті копттарға амандықты уәде етеді. 644-ші жылдың 1-ші қарашасында Омарды намаз оқып тұрған сәтінде парсылық Әбу Лу-лу қатты жарақаттайды. Көп ұзамай Омар жан тапсырады.

Омардан кейін халифатты Мұхаммед пайғамбардың күйеу баласы Осман ибн Аффан басқарады. Оның кезінде мұсылмандар Солтүстік Африкада жеңіске жетеді. Османның заманында Әбу Бакр кезінде жиналған Құран нұсқасы бекітіліп, барлық қалаларға таратылады. Осман ибн Аффанды Һашим әулеті мен өзі шыққан Умәйя әулетінің қақтығысы себебінен көтерілісшілер өлтіреді.

Османнан кейін Медине қаласындағы сахабалар халифа қылып Әли ибн Әбу Талибті таңдайды. Әли ибн Әбу Талибтің әскері бұл шешімге келіспеген Шам өлкесінің әмірі Мағауия ибн Әбу Суфйанмен «Сыффин шайқасы» аталып кеткен шайқаста шайқасады. Ал Айшамен болған шайқас «Түйелер шайқасы» аталып кетеді. Әли мен Мағауия келісімге келу үшін келіссөз жүргізуге Әлидің жағынан Әбу Мұса әл-Ашғари, Мағауия жағынан Амр ибн әл-Ас тағайындалады. Ұзақ келіссөзден кейін, олар Әли мен Мағауияның билікті тастап, халифаны қайта таңдауға келіседі.

661-ші жылдың 24-қаңтар күні Әли ибн Әбу Талибты Куфа қаласында таңғы намазға бара жатқан кезінде Әбдуррахман ибн Мульджим уланған қылышпен басына жарақат салады. Үш күннен кейін Әли қайтыс болады. Оның нақты қай жерде көмілгені белгісіз[1].

Умәуилер заманы (661-750) өңдеу

Толық мақаласы: Умәйя әулеті
 
Умәуи заманындағы алтын теңге

Умәйя әулеті — Араб халифатын билеген әулет (661-750). Негізін Меккедегі құрайыш тайпасының умәйя руынан шыққан Мұғауия I (т.ж.б.-680) қалаған. Умәйя әулетінен шыққан халифтар мемлекет құрамына Солтүстік Африка, Пиреней түбегінің көп бөлігін, Орталық Азияны, Иран, Ауғанстан, Ирак, Кавказдың біраз жерлерін қосып алды. VIII-ші ғасырдың ортасына таман мемлекеттегі бірлік әлсірей бастады. Әбу Муслим бастаған шииттік қозғалыс (747-750) Умәйя әулетін тақтан тайдырған соң, билікке Аббас әулеті келді[2].

Аббасилер заманы (750-1258) өңдеу

Толық мақаласы: Аббас әулеті

Аббас әулеті — Араб халифатын билеген әулет (749-1258). Мұхаммед Пайғамбардың (Аллаһтың оған салауаты мен сәлемі болсын) немере ағасы Аббас ибн Абдуль-Мутталиб ибн Һашимнен тараған. Мұхаммед ибн Әлидің ұлы Ибраһим жіберген өкіл Әбу Муслим бастаған шииттік қозғалыс Умәйя әулетін тақтай тайдырған соң, Аббас әулеті үкімет басына келген. Аббас әулетінің алғашқы халифасы Әбу әл-Аббас әс-Саффах (750-754) болды. 762 жылы Аббас әулетінің астанасы Шамнан Бағдадқа ауыстырылды. Аббас әулетінің мемлекеті әдебиеттерде кейде «Бағдадия халифаты» деп те аталады. Ол «Мұсылман ренессансы» дәуірінде мәдениеті, ғылымы, әдебиеті, философиясы, математикасы, географиясы, саудасы, т.б. әлемдік дамудың алдыңғы қатарындағы мемлекет болды. Бұл халифат төңірегіндегі көптеген халық өкілдері оған өзіндік үлестерін қосып отырды. Ежелгі Шығыс, Грек, Рим өркениетінің жетістіктеріне сүйенген араб мәдениеті Еуропа елдерінің дамуына көмектесті. Аббас әулеті арасынан Һарун әр-Рашид (786-809), Мамун (813-833), әл-Мутасим (833-842) қызметтері айрықша аталды. Кейін VIII ғасырдың ортасында мемлекет бірлігі әлсіреді. Әр аймақта Аббас тұқымдары немесе жергілікті билеуші топтар билік жүргізе бастады. X ғасырда буидтер, одан селжұқтар Аббас әулетін ығыстырып шығарды да, олар тек діни тістерге ғана араласатын болды. 1258 жылы Хұлағу хан бастаған моңғолдар Бағдадты басып алып, Аббас әулетін жойды. Тірі қалған әл-Мустансирге Мысыр сұлтаны Бейбарыс 1261 жылы әл-Қаһирада халифа атағын берген. 1517 жылы түрік сұлтаны Селим I халифа әл-Мутәуәккилді Ыстамбұлға көшіріп, кейін халифа атағы түрік сұлтандарына өтті[2].

Осман империясы заманы (1517-1923) өңдеу

Толық мақаласы: Осман империясы
 
Мұхаммед II-ші Константинопольді жаулап алған сәті

Осман империясы1299-1922 жылдар арлығында өмір сүрген Осман сұлтандары басқарған көпұлтты мемлекет. 1517-ші жылдан бастап бұл мемлекеттің басшылары халифа аталады. Осман халифтері бұрын-соңды мұсылман иелігінде болып көрмеген көптеген елдерді басып алды. Оның ішінде Грекия, Албания, Болгария, Сербия, Македония жерлері болды. Өзінің шарықтау шегінде Осман империясы Вена қаласынан Парсы шығанағына шейін, Қрымнан Мароккоға шейін созылып жатты. 1453-ші жылы жетінші Осман сұлтаны Мұхаммед II-ші Византия мемлектінің астанасы болған Константинополь қаласына басып кіреді. Бұл қала енді Ыстамбұл аталады.

Осы кезде шығыста мұсылмандардың бірнеші мемлекті пайда болды. Оның ішінде әмір Темірдің мемлекетң мен Сефевилердің Иран, Әзірбайжан мен Ирактың шығысында құрған мемлекеті боды. Сефеви мемлекетінің негізінқалаушы Шаһ Исмаил I-ші ибн Хайдар әс-Сефеви болды. Ол қол астындағыларға шиизмді ұстануды парыз қылып, Анадолы түбегіндегі шииттерді Осман сұлтандарына қарсы қойып отырған. Шииттердің көтерілісін басқан Селим І-ші сұлтан, ендігі назарын Сефевилермен келісімге отырған Мәмлүк сұлтандығына аударды. 1517-ші жылы Селим сұлтан мәмлүктерге қарсы жорыққа аттанып, мәмлүк иелігінде болған Мысыр мен Шам өлкесін басып алады. Селимнен кейін таққа отырған оның ұлы Сүлеймен империяны кеңейтуді тоқтатпай, көптеген жерлерді, оның ішінде Белград қаласын жаулап алады. Вена қаласын екі мәрте қоршағанмен, оны ала алмайды.

Сүлеймен сұлтаннан кейін Осман империясы әлсіреп, тек Мұхаммед IV-шінің кезінде ғана жандана бастады. Одан кейін Осман сүлтандары біртіндеп бұрынғы ұлылығынан айырыла бастады. Арабия түбегінде Мұхаммед ибн Абдуль-Уәһһаб бастаған Исламды өткен ғасырлар бойы қосылған заттардан тазарту қозғалысы басталды. Осман сұлтандары бұндай қозғалыстарды жою үшін күрескенмен, толығымен өшіре алған жоқ. Оған қоса Балқан түбегінде ұлт-азаттық қозғалыс өрши түсті. Осман империясы Бірінші Дүниежүзілік Соғыстан кейін Түркия Республикасының президенті Мұстафа Кемал Ататүріктің шешімімен өмір сүруін тоқтатты[1].

Осман империясынан кейін өңдеу

Осман империясы құлағаннан кейін, Ұлыбритания, Франция сияқты Дүниежүзілік соғыста жеңіске жеткен елдер бұрынғы империяның иеліктерін өз қарамағына алды. Соңынан бұл елдер бір-бірімен дін, мәдениет пен тілден басқа еш қатысы жоқ дербес мемлекеттерге айналды. Мысыр президенті Гамаль Абдель Насер Сирия мен Мысырды біріктіруге әрекет жасап, онысы сәтсіздікке ұшырады.

Израильдік экстремисттердің Әл-Ақса мешітін өртеу инцидентінен кейін 1969-шы жылы Ислам ынтымақтастық ұйымы құрылып, оған барлық дерлік мұсылман мемлекеттері кірді.

XX ғасырдың соңында Иранда Ислам революциясы болып, ондағы билікке шииттер келді. Сонымен қатар Ливандағы Хезболла, Ауғанстандағы Әл-Қаида сияқты бірнеше топтар құрылды.

XXI ғасырдың басында Әл-Қаида тобы Нью-Йорк қаласындағы Дүниежүзілік сауда орталығыне шабуыл жасап, көптеген адамдардың қазасына әкеп соқтырды. Бұл оқиға Ислам дінінің Әлемдегі беделіне үлкен нұқсан келтірді[1].

Дереккөздер өңдеу

  1. a b c d e إسلام — من ويكيبيديا، الموسوعة الحرة
  2. a b Ислам. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2010 ISBN 9965-26-322-1