КСРО әкімшілік бөлінісі

Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы аумағының жалпы ауданы 1991 жылғы тамыздағы жағдай бойынша 22,4 млн км² құрады.

1922 жылы КСРО құрылған кезде.
КСРО 1924 жылы.
КСРО 1929 жылы.
КСРО 1936 жылы.
КСРО 1940 жылы.

Жалпы құрылым өңдеу

1977 жылғы КСРО Конституциясының 70-бабында[1]:

Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы - бұл ұлттардың еркін өзін-өзі анықтауы және тең құқылы Кеңестік Социалистік Республикалардың ерікті түрде бірігуі нәтижесінде, социалистік федерализм қағидасы негізінде құрылған біртұтас одақтық көп ұлтты мемлекет.
КСРО кеңес халқының мемлекеттік бірлігін бейнелейді, коммунизм құру мақсатында барлық ұлт пен халықтың басын біріктіреді.

Сонымен, Кеңес Одағы өз кезегінде әртүрлі әкімшілік-аумақтық бөліністерге ие одақтас Кеңес Социалистік Республикалардан тұрды.

Ірі республикалар облыстарға бөлінді. Латвия, Литва, Эстония, Молдавия және Армения КСР-інде 1985 жылға қарай облыстық бөлініс болмады.

РКФСР құрамына өлкелер, ал өлкелер - автономиялы облыстар кірді. РКФСР облыстары мен өлкелеріне ұлттық өңірлер де кірді (кейін автономиялы өңірлер деп аталды).

Кейбір одақтас республикаларға (РКФСР, Украин КСР, Грузин КСР, Әзірбайжан КСР, Өзбек КСР, Тәжік КСР) Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикалар (АКСР) және автономиялы облыстар кірді.

Жоғарыда аталған әкімшілік-аумақтық бірліктердің барлығы облыстық, өлкелік және республикалық бағыныстағы қалалар мен аудандарға бөлінді.

Одақтас Кеңестік Социалистік Республикалар өңдеу

КСРО құрамына:

1956-1991 жылдары Кеңес Одағы құрамына 15 одақтық кеңес социалистік республикалар (КСР) кірді:
Байрақ[2] Республика Астанасы
 
КСРО аумақтық құрамы
1   Әзірбайжан КСР Баку
2   Армян КСР Ереван
3   Белорус КСР Минск
4   Грузин КСР Тбилиси
5   Қазақ КСР Алматы
6   Қырғыз КСР Фрунзе
7   Латвия КСР Рига
8   Литва КСР Вильнюс
9   Молдован КСР Кишинев
10   РКФСР Мәскеу
11   Тәжік КСР Душанбе
12   Түрікмен КСР Ашхабад
13   Өзбек КСР Ташкент
14   Украин КСР Киев
15   Эстон КСР Таллин

1926 жыл өңдеу

Кеңес республикасы Ауданы
(км²)
Тұрғыны
1926
Астанасы Құрамы
1   Белорус КСР (БКСР) 150 000 4 983 240 Минск 12 округ
2   Күнгей Кавказ СФКР (КСФКР) 186 100 5 861 600 Тбилиси 3 одақтас республика, 1 шартты республика, 2 автономиялы республика, 2 автономиялы облыс
3   РКФСР 19 946 900 100 623 000 Мәскеу
4   Түрікмен КСР (ТүрКСР) 488 100 998 000 Полторацк
5   Өзбек КСР (ӨКСР) 425 600 5 270 200 Самарқан 1 автономиялы республика
6   Украин КСР (УКСР) 452 000 29 018 187 Харьков 40 округ
  Барлығы 21 648 700 147 013 600 Мәскеу 6 КСРО республикасы, 4 республика, 12 автономиялы республика, 14 автономиялы облыс

1939 жыл өңдеу

Кеңес республикасы Ауданы
(км²)
Тұрғыны
1939
Астанасы Құрамы
1   Әзірбайжан КСР 86 600 3 205 150 Баку 1 автономиялы республика, 1 автономиялы округ
2   Армян КСР 29 800 1 282 338 Ереван
3   Белорус КСР 150 000 5 568 994 Минск 5 облыс
4   Грузин КСР 69 700 3 540 023 Тбилиси 2 автономиялы республика, 1 автономиялы облыс
5   Қазақ КСР 2 717 300 6 151 102 Алматы 11 облыс
6   Қырғыз КСР 198 500 1 458 213 Фрунзе 5 облыс
7   РКФСР 17 040 000 109 397 463 Мәскеу 17 автономиялы республика, 6 автономиялы облыс, 7 ұлттық
округ, 6 өлке, 35 облыс
8   Тәжік КСР 143 100 1 484 440 Сталинабад 1 автономиялы облыс, 4 облыс
9   Түрікмен КСР 488 100 1 251 883 Ашхабад 5 облыс
10   Өзбек КСР 447 400 6 217 269 Ташкент 1 автономиялы республика, 5 облыс
11   Украин КСР 452 000 30 946 218 Киев 1 автономиялы республика, 15 облыс
  Барлығы 21 822 500 170 557 093 Мәскеу 11 республика, 20 АКСР, 8 автономиялы облыс, 7 ұлттық округ, 6 өлке, 86 облыс

1966 жыл өңдеу

бірлік жері, мың км² тұрғыны, мың адам қала саны кент саны әкім. орт.
РКФСР (егжей-тегжей) 17 075,4 126 561 932 1786 Мәскеу
Украин КСР (егжей-тегжей) 601,0 45 516 370 829 Киев
Белорус КСР 207,6 8633 74 126 Минск
* оның ішінде Брест облысы 32,3 1236 12 17 Брест
* оның ішінде Витебск облысы 40,1 1339 15 26 Витебск
* оның ішінде Гомел облысы 40,4 1483 10 24 Гомел
* оның ішінде Гродно облысы 25,0 1101 9 23 Гродно
* оның ішінде Минск облысы 40,8 2260 15 26 Минск
* оның ішінде Могилев облысы 29,0 1214 13 10 Могилев
Өзбек КСР 449,6 10 581 37 78 Ташкент
* оның ішінде Әндіжан облысы 8,9 1632 3 8 Әндіжан
* оның ішінде Бұхара облысы 143,2 785 3 7 Бұхара
* оның ішінде Қашқадария облысы 28,4 674 2 4 Қаршы
* оның ішінде Самарқан облысы 29,2 1314 2 10 Самарқан
*оның ішінде Сұрқандария облысы 20,8 562 2 7 Термез
* оның ішінде Сырдария облысы 23,1 670 3 6 Гүлістан
* оның ішінде Ташкент облысы 15,6 2576 8 17 Ташкент
* оның ішінде Ферғана облысы 10,3 1266 4 11 Ферғана
* оның ішінде Хорезм облысы 4,5 483 2 1 Үргеніш
* оның ішінде Қарақалпақ АКСР 165,6 619 8 7 Нүкіс
Қазақ КСР 2717,3 12 129 62 165 Алматы
* оның ішінде Ақтөбе облысы 299,8 532 4 7 Ақтөбе
* оның ішінде Алматы облысы 223,2 1875 7 18 Алматы
* оның ішінде Шығыс Қазақстан облысы 97,3 846 6 14 Өскемен
* оның ішінде Гурьев облысы 278,6 385 3 19 Гурьев
* оның ішінде Жамбыл облысы 144,6 716 3 11 Жамбыл
* оның ішінде Қарағанды облысы 398,8 1488 10 33 Қарағанды
* оның ішінде Қызылорда облысы 220,5 410 3 7 Қызылорда
* оның ішінде Көкшетау облысы 78,1 621 4 6 Көкшетау
* оның ішінде Қостанай облысы 195,9 985 4 10 Қостанай
* оның ішінде Павлодар облысы 127,5 656 3 9 Павлодар
* оның ішінде Солтүстік Қазақстан облысы 44,3 562 1 3 Петропавл
* оның ішінде Семей облысы 179,6 663 3 9 Семей
* оның ішінде Орал облысы 151,2 492 1 1 Орал
* оның ішінде Целиноград облысы 155,1 895 7 14 Целиноград
* оның ішінде Шымкент облысы 120,6 1003 5 6 Шымкент
Грузин КСР 69,7 4548 45 54 Тбилиси
* оның ішінде Абхаз АКСР 8,6 462 6 2 Сухум
* оның ішінде Аджар АКСР 3,0 294 2 4 Батуми
* оның ішінде Оңтүстік Осетин АО 3,9 102 Цхинвал
Әзірбайжан КСР 86,6 4660 45 116 Баку
* оның ішінде Нахшыван АКСР 5,5 182 3 3 Нахшыван
* оның ішінде Таулы Қарабақ АО 4,4 146 Степанакерт
Литва КСР 65,2 2986 91 23 Вильнюс
Молдован КСР 33,7 3368 20 29 Кишинев
Латвия КСР 63,7 2262 54 35 Рига
Қырғыз КСР 198,5 2652 15 32 Фрунзе
Тәжік КСР 143,1 2579 17 30 Душанбе
* оның ішінде Таулы Бадахшан АО 63,7 91 Хороғ
Армян КСР 29,8 2194 23 27 Ереван
Түрікмен КСР 488,1 1914 14 64 Ашхабад
Эстон КСР 45,1 1285 33 24 Таллин
КСРО 22 402,2 231 868 1832 3418 Мәскеу

1960-1980 жж. (РКФСР қоспағанда) өңдеу

1989 жыл өңдеу

бірлік жері, мың км² тұрғыны, мың адам қала саны кент саны әкім. орт.
РКФСР (егжей-тегжей) 17 075,4 147 386 932 1786 Мәскеу
Украин КСР (егжей-тегжей) 601,0 51 704 370 829 Киев
Белорус КСР 207,6 10 200 74 126 Минск
* оның ішінде Брест облысы 32,3 1458 12 17 Брест
* оның ішінде Витебск облысы 40,1 1413 15 26 Витебск
* оның ішінде Гомел облысы 40,4 1674 10 24 Гомел
* оның ішінде Гродно облысы 25,0 1171 9 23 Гродно
* оның ішінде Минск облысы 40,8 3199 15 26 Минск
* оның ішінде Могилев облысы 29,0 1285 13 10 Могилев
Өзбек КСР 447,4 19 906 37 78 Ташкент
* оның ішінде Әндіжан облысы 8,9 1728 3 8 Әндіжан
* оның ішінде Бұхара облысы 143,2 1141 3 7 Бұхара
* оның ішінде Қашқадария облысы 28,4 1594 2 4 Қаршы
* оның ішінде Наманған облысы 1475 Наманған
* оның ішінде Самарқан облысы 2778 Самарқан
* оның ішінде Сұрқандария облысы 20,8 1255 2 7 Термез
* оның ішінде Сырдария облысы 23,1 1316 3 6 Гүлістан
* оның ішінде Ташкент облысы 15,6 4236 8 17 Ташкент
* оның ішінде Ферғана облысы 10,3 2153 4 11 Ферғана
* оның ішінде Хорезм облысы 4,5 1016 2 1 Үргеніш
* оның ішінде Қарақалпақ АКСР 165,6 1214 8 7 Нүкіс
Қазақ КСР 2717,3 16 538 62 165 Алматы
* оның ішінде Ақтөбе облысы 299,8 738 4 7 Ақтөбе
* оның ішінде Алматы облысы 223,2 2110 7 18 Алматы
* оның ішінде Шығыс Қазақстан облысы 97,3 934 6 14 Өскемен
* оның ішінде Гурьев облысы 278,6 755 3 19 Гурьев
* оның ішінде Жамбыл облысы 144,6 1050 3 11 Жамбыл
* оның ішінде Жезқазған облысы 496 Жезқазған
* оның ішінде Қарағанды облысы 1352 10 33 Қарағанды
* оның ішінде Қызылорда облысы 220,5 651 3 7 Қызылорда
* оның ішінде Көкшетау облысы 78,1 664 4 6 Көкшетау
* оның ішінде Қостанай облысы 195,9 1221 4 10 Қостанай
* оның ішінде Павлодар облысы 127,5 944 3 9 Павлодар
* оның ішінде Солтүстік Қазақстан облысы 44,3 600 1 3 Петропавл
* оның ішінде Семей облысы 179,6 838 3 9 Семей
* оның ішінде Талдықорған облысы 721 Талдықорған
* оның ішінде Орал облысы 151,2 631 1 1 Орал
* оның ішінде Целиноград облысы 155,1 1002 7 14 Целиноград
* оның ішінде Шымкент облысы 120,6 1831 5 6 Шымкент
Грузин КСР 69,7 5449 45 54 Тбилиси
* оның ішінде Абхаз АКСР 8,6 537 6 2 Сухум
* оның ішінде Аджар АКСР 3,0 393 2 4 Батуми
* оның ішінде Оңтүстік Осетин АО 3,9 99 Цхинвал
Әзірбайжан КСР 86,6 7029 45 116 Баку
* оның ішінде Нахшыван АКСР 5,5 295 3 3 Нахшыван
* оның ішінде Таулы Қарабақ АО 4,4 188 Степанакерт
Литва КСР 65,2 3690 91 23 Вильнюс
Молдован КСР 33,7 4341 20 29 Кишинев
Латвия КСР 63,7 2681 54 35 Рига
Қырғыз КСР 198,5 4291 15 32 Фрунзе
* оның ішінде Ыстықкөл облысы 665 Ыстықкөл
* оның ішінде Ош облысы 2010 Ош
Тәжік КСР 143,1 5112 17 30 Душанбе
* оның ішінде Ленинабад облысы 1559 Ленинабад
* оның ішінде Хатлон облысы 1703 Күләб
* оның ішінде Таулы Бадахшан АО 63,7 161 Хороғ
Армян КСР 29,8 3283 23 27 Ереван
Түрікмен КСР 488,1 3534 14 64 Ашхабад
* оның ішінде Мары облысы 815 Мары
* оның ішінде Ташауыз облысы 699 Ташауыз
* оның ішінде Шаржау облысы 735 Чаржау
Эстон КСР 45,1 1573 33 24 Таллин
КСРО 22 402,2 286 717 1832 3418 Мәскеу

1991 жылдағы өзгеріс өңдеу

РКФСР өңдеу

1991 жылы 24 мамырда РКФСР Конституциясына Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикалардың атаулары бойынша түзетулер қабылданды - олардан «автономды» деген сөз алынып «РСФСР құрамында» қосылды[3].

1977 жылғы КСРО Конституциясына сәйкес одақтас республикалар үшін сецессия құқығына қарамастан, бұл құрылымдар Ресейден шыға алмады, өйткені олардың РКФСР орналасқан жері тікелей көрсетілген, конституциясы одан шығуға құқық бермеген. Алайда олар ТМО кіруге дайындалып жатты. РСФСР барлық республикалары егемендік, ал кейбіреулері - тәуелсіздік жариялады.

Украин КСР өңдеу

1991 жылы 20 қаңтарда Қырым облысында КСРО тарихындағы алғашқы плебисцит — Қырым АКСР қалпына келтіру мәселесі бойынша референдум өтті.

Қалалық және аудандық референдум комиссияларының ұсынылған хаттамалары негізінде облыстық (орталық) комиссия дауыс беруге қатысқан азаматтар саны 1 441 019 адамды құрады, бұл тізімге енгізілгендердің 81,37% құрайды. КСРО-ның субъектісі және Одақтық келісімге қатысушы ретінде Қырым Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасын қалпына келтіру үшін берілген дауыстар саны 1 343 855 немесе қатысқандардың 93,26% құрады.

1991 жылы 12 ақпанда Украин КСР Жоғарғы Кеңесі «Қырым Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасын қалпына келтіру туралы» Заң қабылдады. Осы заңға сәйкес, Қырым АКСР аумағында халық депутаттарының Қырым облыстық кеңесі уақытша (Қырым АКСР Конституциясы қабылданғанға дейін және мемлекеттік биліктің конституциялық органдары құрылғанға дейін) мемлекеттік биліктің жоғарғы органы болып танылды. 1991 жылы 22 наурызда Халық депутаттарының Қырым облыстық кеңесі Қырым Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасының Жоғарғы Кеңесі болып өзгертілді және оған Қырым Конституциясын әзірлеу тапсырылды. 4 айдан кейін, 19 маусымда, қалпына келтірілген автономияның қалпына келуі жайлы 1978 жылғы Украин КСР Конституциясы енгізілді.

КСРО құлдырауы өңдеу

1991 жылы 6 қыркүйекте КСРО Конституциясында қарастырылмаған КСРО Мемлекеттік Кеңесі Латвия, Литва және Эстонияның тәуелсіздігін мойындады. Бұл ретте КСРО 1990 жылғы 3 сәуірдегі «Одақтас республиканың КСРО-дан шығуына байланысты мәселелерді шешу тәртібі туралы» заңында белгіленген процедуралар жүргізілмеді.

Республикааралық аумақтық табыстаулар өңдеу

КСРО құрылғаннан бастап белгілі бір себептермен кейбір аумақтар бір одақтас республикадан екіншісіне берілді.

УКСР → РКФСР
  • 1924 тамыз: Донецк губерниясының Шахтин және Таганрог округтарының бөліктері
РКФСР → УКСР
  • 1924 жылы: Дон облысы, Луганск станицасы
  • 1925 жылы 16 қазанда: Курск губерниясының Путивл уезі (бірде-бір болыссыз) және Грайворонский мен Белгородский уездерінен бір болыс.
  • 1926 жылы 1 сәуірде: Гомел губерниясы Семеновская болысы және Воронеж губерниясы Троицкая болысы.
  • 1944 жылы 5 қарашада: Ростов облысы Красногвардейский ауданының Дарино-Ермаковский кеңесі (КСРО ЖК Төралқасының Жарлығы)
  • 1954 жылы 26 сәуірде: Қырым облысы (КСРО Заңы)
РКФСР → БКСР
  • 1924 жылы наурызда: Витебск, Гомел және Смоленск губернияларының бөліктері
  • 1926 жылы желтоқсанда: Гомел губерниясының жартысы
  • 1964 жылы 17 қарашада: Смоленск облысы Мзыкинский ауылдық кеңесі аумағының бөлігі (КСРО ЖК Төралқасының Жарлығы)
РКФСР → ҚазКСР
  • 1939 жылы 11 қарашада: Челябі облысының Веринский, Надеждинский, Михайловский, Константиновский және Георгиевский ауылдық кеңестері (КСРО ЖК Төралқасының Жарлығы)
  • 1940 жылы 19 ақпанда: Адамовск ауданы мен Чкаловск облысының Красноярск ауылдық кеңесі аумағының бір бөлігі (КСРО ЖК Төралқасының Жарлығы)
ҚазКСР → РКФСР
  • 1939 жылы 11 қарашада: Ақтөбе облысы Степной ауданы аумағының бір бөлігі (КСРО ЖК Төралқасының Жарлығы)
  • 1956 жылы 20 сәуірде: Жәнібек ауданының оңтүстік бөлігі (КСРО ЖК Төралқасының Жарлығы)
  • 1965 жылы 6 желтоқсанда: Қостанай облысы Комсомольск ауданы аумағының бір бөлігі (КСРО ЖК Төралқасының Жарлығы)
РКФСР → ГКСР
  • 1943 жылы 12 наурызда: Қарашай АО оңтүстік бөлігі (1955 жылы 14 наурызда қайтарылды)
  • 1944 жылы 22 наурызда: Грозненск округінің оңтүстік бөлігі (1957 жылы 11 қаңтарда қайтарылды)
КФКСР → РКФСР
  • 1944 жылы 24 қарашада: Выборгский, Кексголмский, Яскин аудандары
  • 1955 жылы 24 ақпанда: Куолярьви ауылы
РКФСР → ЭКСР
  • 1957 жылы 31 қазанда: Подмогилье және Пердага ауылдары
ЭКСР → РКФСР
  • 1944 жылы 23 тамызда: Печора уезі
  • 1946 жылы 19 қазанда: Нарва өзенінің шығысқа дейінгі аумақ (КСРО ЖК Төралқасының Жарлығы)
  • 1957 жылы 31 қазанда: Печора теміржол торабы
ЛатКСР → РКФСР
  • 1944 жылы 23 тамызда: Абрена ауданы аумағының 1/3 бөлігі
ҚазКСР → ӨКСР
  • 1956 жылы 13 ақпанда: Бостандық ауданы және Мырзашөл жерінің бөліктері (КСРО ЖК Төралқасының Жарлығы)
  • 1963 жылы 19 қыркүйекте: Шымкент және Қызылорда облыстарының бөліктері
ӨКСР → ҚазКСР
  • 1971 жылы 28 маусымда: Сырдария облысының Жетісай, Киров және Мақтаарал аудандары
ӨКСР → ТКСР
  • 1936 жылы 27 сәуірде: Нишан және Талимаржан кеңшарлары аймағындағы шекаралық өзгерістер (КСРО Орталық Атқару Комитетінің қаулысы)
ӨКСР → ТәжКСР
  • 1953 жылы 8 қыркүйекте: Далверзин даласы мен Ашт ауданы аймағындағы шекара өзгерістері (КСРО ЖК Төралқасының Жарлығы)

Тағы қараңыз өңдеу

Дереккөздер өңдеу

  1. 1977 жылғы КСРО Конституциясы (1990 жылы өзгертілген). 8-тарау
  2. 1987 жылғы жағдайға сәйкес
  3. Закон РСФСР от 24 мая 1991 № 1326/1-I «Об утверждении Закона РСФСР „Об изменениях и дополнениях Конституции (Основного закона) РСФСР“» // Ведомости Съезда народных депутатов РСФСР и Верховного Совета РСФСР. — 1991. — № 22. — ст. 775. Закон РСФСР от 24 мая 1991 № 1326-I «Об изменениях и дополнениях Конституции (Основного закона) РСФСР» // Ведомости Съезда народных депутатов РСФСР и Верховного Совета РСФСР. — 1991. — № 22. — ст. 776.