Каркадэ
Каркаде немесе каркадэ (араб.: كركديه) — қызыл немесе қою қызыл түсті, Құлқайыргүлділер тұқымдасына жататын Гибискус туысының Розелла немесе Судан раушангүлінің (лат. Hibiscus sabdariffa) жапырақтарынан жасалатын шай. Бұл экстракт түзу қабілеті бар өсімдік тропиктерде, Көгілдір және Ақ Ніл аймақтарында кездеседі.
Каркаде көптеген атаулар мен эпитеттерге ие. Оны «перғауындардың сусыны», «қызыл шай», «кандагар», «Судан раушаны», «қытай раушаны», «қызыл раушан», «қызыл қымыздық», «окра», «кенаф», «Шарон раушаны», «Венеция маллоу» деп те атайды. Латын Америкасында сусын «хамайка» деген атпен кең таралған. Батыс Африка елдерінде «бузо» деген атпен танымал.
Бұл Мысырдың ұлттық сусыны. Ыстық шай ыстықта салқын сусын ретінде ішіледі. Сондай-ақ, қант қосылған суық каркаде қолданылады, бұл сусын жеміс сусындарына ұқсайды. Каркаде, кәдімгі шай сияқты, ыңғайлы болу үшін пакеттерге салынуы мүмкін.
Әлемде қолданылуы өңдеу
Африка өңдеу
Бұрын шырша гибискус раушан шайы Африкадан шыққан болуы керек[1]. Африкада гибискус шайы әдетте базарларда сатылады, ал кептірілген Гүлдерді Батыс және Шығыс Африкада табуға болады. Сусынның әртүрлі нұсқалары Батыс Африкада және Орталық Африканың бөліктерінде танымал. Сенегалда bissap «Сенегалдың ұлттық сусыны» ретінде белгілі. Батыс Африкада Каркада көбінесе жалбыз немесе зімбірмен хош иістендіріледі. Ганада ол «соболо», ал Нигерияда «зобо» деп аталады.
Каркаде мұзбен ыстық немесе салқындатылған түрде беріледі. Ол Солтүстік Африканың кейбір аймақтарында, әсіресе Египет пен Суданда ішіледі[2]. Египет пен Суданда үйлену тойлары дәстүрлі түрде бір стақан каркадта тойланады. Каирдің орталығындағы жаяу жүргіншілер көшесінде бұл сусынды көптеген саудагерлер мен ашық кафелер сатады.
Өсімдік өңдеу
Hibiscus sabdariffa — розелла немесе сабдарифа гибискусы — Malvaceae тұқымдасына жататын өсімдік, Үндістаннан шыққан, қазір бүкіл әлемнің тропикалық аймақтарында өсіріледі. Өнеркәсіптік ауқымда: Судан, Египет, Үндістан, Қытай, Шри-Ланка, Ява аралы, Тайланд, Мексика.
Оның барлық бөліктері жеуге жарамды. Сусын жасау үшін тек раушан гүлдері деп аталатын қою қызыл жапырақшалар, шыныаяқтар мен мойынтіректер қолданылады. Өсімдікті үйде өсіретін мәдениетте өсіруге болады, тұқымдарды каркаде шай пакетінен оңай табуға болады.
Сипаттамасы өңдеу
- Гүлдерінің жапырақтары қызыл, алқызыл, күлгін қызыл, қою қызыл немесе қою шие дақтары бар сары-қызыл түсті.
- Кептірілген күйде олар тығыз, қатты, қою қызыл түске енеді.
- 10 бүтін жапырақтарын немесе 2 шай қасық (ұнтақталған) Каркадэні фарфор ыдыста қайнаған сумен демдеп, 10 мин бойы түмшапеш ішіне салып қояды.
- Алынған тұнбаға қант қосқанда шие шырынына ұқсайды.
- Жапырақтары бір рет қана демделінеді.[3]
- Сатуға кептіріліп, қағаз не картон қораптарға 100 г болып оралған күйде түседі. Каракадэ сусынын дұрыс дайындау үшін 10 тұтас күлте не 2 шай қасық үкпе көрден кесеге салынып, қайнақ су құйылып 10 минут шығарылады. Бірқатар фирмалардың қайнату керек деуі дұрыс емес, мұндайда оның түсі әдемі болып шыққанымен, пайдалы қасиеттері қалмайды. Шамасы екінші рет қайнатуға келмейді.[4]
Емдік әсері өңдеу
Араб елдерінде каркаде медицинада кеңінен қолданылады және «барлық аурулардың емі» болып саналады. Өсімдікке қызыл түс беретін заттар-антоцианиндер-р-витаминдік белсенділікке ие, олар қан тамырларының қабырғаларын нығайтады, олардың өткізгіштігін реттейді.
Гибискус сорпасында антиоксиданттар бар және антиспазматикалық, диуретикалық, антипиретикалық қасиеттерге ие. Сусынның құрамында көптеген дәрумендер мен органикалық қышқылдар бар, атап айтқанда лимон, олар дененің жалпы денсаулығын жақсартуға көмектеседі[5][6].
Сусын асқазан сөлінің қышқылдығын арттырады, сондықтан қышқылдығы жоғары және асқазан жарасы бар гастритпен ауыратындарға қарсы. Сонымен қатар, гипотониктерді, жүкті әйелдерді және аллергияға бейім адамдарды сақтықпен қабылдау керек.
Дайындалуы өңдеу
Қайнату ыдыстары жылытылады, каркадэ салынады, қайнаған су құйылады және біраз уақытқа қойып қояды[7].
Ерітіндінің (шайдың) түсі қышқыл-негіз индикаторларының қасиеттерін көрсететін рН-ға байланысты және ол төмендеген кезде ашық қызылдан, ал жоғарылағанда күлгін-қараға дейін өзгеруі мүмкін[7].
Дереккөздер өңдеу
- ↑ https://www.britannica.com/plant/roselle-plant
- ↑ https://archive.aramcoworld.com/issue/200105/the.red.tea.of.egypt.htm
- ↑ Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: К54 Қоғамдық тамақтандыру.— Алматы: "Мектеп" баспасы, 2007. — 232 бет.ISBN 9965-36-414-1
- ↑ Қазақ тілі терминдер сөздігі I том
- ↑ http://teatips.ru/index.php?act=2&id=621&dep=17
- ↑ http://www.coffeetea.ru/jurnal/hibiskus.htm Мұрағатталған 25 мамырдың 2009 жылы.
- ↑ a b Болушевский С. В. Весёлые научные опыты для детей и взрослых. Химия // М.: Эксмо, 2012. — 72 с., илл. — С. 16-17. — ISBN 978-5-699-58973-9.
Әдебиет өңдеу
- Похлёбкин В. В. Каркаде // Кулинарный словарь. — М.: Издательство «Э», 2015. — С. 152—153. — 456 с. — 4000 экз. — ISBN 978-5-699-75127-3.