Көшім хан
Көшім хан (толық есімі Көшім Баһадүр хан, сіб.-тат. Көцөм хан, орыс. Кучум-Богатырь царь, Кучюм царь, тат. Күчем хан, كوچم, туған жылы белгісіз – 1598 немесе 1601) – Шибан әулетінен шыққан Сібір (Түмен) хандығының 1569-1574, 1578-1598 жылдардағы билеушісі, түмен ханы Ибақтың немересі.
| Көшім хан | ||
._%D0%A4%D1%80%D0%B0%D0%B3%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D1%82.jpg) Қашлық (Ескер) қаласындағы Көшім хан (Кунгур жылнамасы). Фрагмент. | ||
| Лауазымы | ||
|---|---|---|
| ||
| 1569-1574, 1578-1598 | ||
| Ізашары | Ахмет-Керей хан | |
| Ізбасары | Әли хан | |
| Өмірбаяны | ||
| Діні | ислам | |
| Дүниеге келуі | XVI ғасыр Ноғай Ордасы, Арал теңізінің солтүстік жағалауы, Алтыұл ұлысы | |
| Қайтыс болуы | 1598 немесе 1601 | |
| Әкесі | Мұртаза хан | |
| Жұбайы | Салтаным,
Сүзге ханым, Жандәулет, Кек, және т.б. | |
| Балалары | Әли, Қанай, Әзім, Есім, Әбілқайыр (Ондрей Кучумов), Асманақ және т.б. | |
өңдеу  |
||
Өмірбаяны өңдеу
Шығу тегі өңдеу
Көшім ханның нақты туған уақыты мен орны белгісіз. Әбілғазы Баһадүр ханның шежіресінде Көшім ханның шығу тегі төмендегідей:
«..Шыңғыс ханның ұлы Жошы хан, оның ұлы Шибан хан, ұлы Баһадүр хан, ұлы Жошы бұға, ұлы Бадақұл, ұлы Меңгу-Темір, ұлы Бик-күнди-оғлан, ұлы Әли-оғлан, ұлы Қажы-Мұхаммед хан, ұлы Махмұдбек хан, ұлы Ибақ хан, ұлы Құтлық хан, ұлы Шамай сұлтан, ұлы Ұзар сұлтан, ұлы Баһадүр сұлтан. Жоғарыдағы Махмұдбек ханның Мұртаза хан деген ұлы болған, оның Көшім хан деген ұлы болған..»
Савва Есиповтың жылнасы бойынша, Көшім ханның шыққан тегі - Қазақ Ордасы. Ал А.И. Левшиннің кітабында қырғыз-қазақ ретінде аталып өтті. Соңғы зерттеулерге сәйкес Көшім, шамамен, 1537 жылы Ноғай Ордасының Алтыұл ұлысында дүниеге келген. 1530-1540-шы жылдары ноғай биі Шейх-Мамайдың сарайында болашақ қазақ ханы Хақназар, Ибақ ханның немерелері Ахмет-Керей және Көшім тәрбие алған.
Сібір тағын иеленуі өңдеу
Едігердің орыс патшасының қол астына өтуі Шибан әулеті өкілдерінің наразылығын тудырды. 1555-1563 жылдары Мәскеуде Едігердің, Мұртаза хан мен оның ұлдары Ахмет-Керейдің, Көшімнің елшілері келіссөздер жүргізген. Тайбұғалықтар Исмаил бидің, ал шибандықтар Шейх-Мамай ұрпақтарының қолдауына ие болған. Орыс әскерінің көмегіне үміт артқан Едігердің жоспары іске аспады.
Көшім хан 1560-шы және 1570-ші жылдары шығысқа ұйымдастырған жорықтарының нәтижесінде Қызыл-Тура мен Есілдің сағасынан бастап, Ом өзені, Барабы даласы, Обь маңындағы жерлерді басып алды. Жергілікті тайпалардың билеушілерімен одақ құрып, төленетін алым-салықтың мөлшерін бекітті. Жаңа шекаралардың бойында кішігірім қалашықтар салдыртты. Обь өзенінің жоғары ағысында мекендеген қалмақ тайпалары Көшім ханның одан әрі шығыс аймақтарды бағындыруына кедергі болды. Көшім хан 1569-1570 жылдары қазақ ханы Хақназарға қарсы әскери жорық ұйымдастырған. Ноғай билеушілеріне жөнелтілген орыс елшісі Семен Мальцевтің Мәскеуге жазған хатына сәйкес 1569 жылы Хақназар хан, Шығай және Жалым сұлтандар бастаған әскер Ноғай ордасын шабуылдаған. 1570 жылы қазақ ханы басып алған жерлерінен шегініп, ноғай мырзаларымен, түмен (сібір) ханымен бітімге келген. 1570-ші жылдары Түмен (Сібір) хандығының майдан даласындағы белсенділігі батысқа ауысты. Оралдың арғы бетін басып алған Көшім Пермь жерін және салынып жатқан жаңа орыс қалаларын жиі шабуылдаған.
Орыс мемлекетімен қарым-қатынасы өңдеу
Көшім Орыс мемлекетіне де дұшпандық көзқараста болды. Олар XVI ғасырдың екінші жартысында Қазан (1552) және Астрахан (1556) хандықтарын жаулап алған болатын. Сібір хандығының қарсы тұру әрекетінің ешқайсысы нәтиже бермеді. Көшім бірқатар жылдар бойы казак отрядтарының шабуылдарынан Есіл өңіріне, Орта Обь өзені бойына, Зайсан жағасына ығысуға мәжбүр болды. 1585 жылдың 6 тамызында атаман Ермак отрядына тұтқиылдан шабуыл жасап, оны талқандады. 1586 жылы Сібірге воеводалар Василий Сукин және Иван Мясной, ал 1587 жылы Данила Чулков жөнелтілді. Сібір мемлекетіндегі алауыздықтар оның әскери күшіне кері әсер етті. Көшімнің қарсыласы Сейтек мырза ханның ұлдарын Ескерден қуып шыққанымен, 1588 жылы Данила Чулковтың қолына түскен. 1590 жылдың 3 шілдесінде Көшім хан Тобыл қаласына мейлінше жақындап, көршілес ауылдардағы бірнеше адамды өлтіріп кеткен. Келесі жолы Қауырдақ және Салым болыстарын шабуылдап, жергілікті халықтан орыс бодандығына өткені үшін өшін алып, бай олжамен кері қайтқан.
1598 жылы орыстың тұрақты әскери отрядының уысынан шығып, ноғай даласына кетті, ол ондағы шайқастардың бірінде қаза тапты. Кейбір жылнамаларға сәйкес Көшім Қазақ Ордасына бет алған. Оның қалай және кімнің қолынан қаза тапқаны туралы тарихшылар толық анықтай қойған жоқ.
Ұрпақтары өңдеу
Көшімнің өлімінен кейін 1601 жылы сібір тағына оның ұлы Әли отырды. Ол 1607 жылы орыс тұтқынына түскен. Ханның мирасқорлары Абылайкерім мен Керей сұлтандар сібір татарларының 1620-1630 жылдары орын алған көтерілістеріне белсене қатысқан. Алайда олар қалыптасқан саяси жағдайды өзгерте алмады.
Галерея өңдеу
 |
 |
 |
 |
Әдебиет өңдеу
- Родословное древо тюрков. Сочинение Абуль-Гази, Хивинского хана // Известия общества археологии, истории и этнографии при императорском Казанском университете, Том XXI, Вып. 5. Казань. 1906
- Атласи Х. История Сибири. — Казань: Татар. кн. изд-во, 2005. — 96 с.
- Сабитов Ж. М. Генеалогия Торе. — 3-е изд. — Алма-Ата, 2008. — 326 с. — 1000 экз. — ISBN 9965-9416-2-9. Архивная копия от 27 января 2012 на Wayback Machine
- Маслюженко Д. Н., Рябинина Е. А. Реставрация Шибанидов в Сибири и правление Кучум хана во второй половине XVI века // Средневековые тюрко-татарские государства / Отв. ред. И. К. Загидуллин. — Казань: Институт истории им. Ш. Марджани АН РТ, 2009. — С. 97—111. — 232 с. — 500 экз. — ISBN 978-5-98245-048-7.
- Матвеев А. В., Татауров С. Ф. Сибирское ханство Кучума царя. Некоторые вопросы государственного устройства // Средневековые тюрко-татарские государства / Отв. ред. И. К. Загидуллин. — Казань: Институт истории им. Ш. Марджани АН РТ, 2009. — С. 112—117. — 232 с. — 500 экз. — ISBN 978-5-98245-048-7.
- Тюменское и Сибирское ханства / под ред. Д. Н. Маслюженко, А. Г. Ситдикова, Р. Р. Хайрутдинова. — Казань: Издательство Казанского университета, 2018. — 560 с. — ISBN 978-5-00130-021-2.