Литвандар
Литвандар (лит. lietuviai) — көбісі Литвада тұратын Прибалтика халқы. Қазіргі уақытта 3,2 миллионға жуық адам (2015) өздерін литвалықтармыз деп санайды. Литвандардың ірі топтары АҚШ, Канада, Англия, Шотландия, Бразилия, Ресей және бұрынғы КСРО-ның кейбір республикаларында тұрады.
| Литвандар | |
| Бүкіл халықтың саны | |
|---|---|
|
3,2 миллион (2015) | |
| Ең көп таралған аймақтар | |
|
Балтық жағалауы | |
 Литва |
2 561 314 (2011) |
 АҚШ |
659 992 |
 Бразилия |
200 000 |
 Ұлыбритания |
100 000 |
 Канада |
46 690 |
 Ресей |
31 377 (2010) |
 Латвия |
25 693 (2010) |
 Ирландия |
43 847 (2011) |
 Норвегия |
30 540 (2013) |
 Германия |
20 285 (2008) |
 Испания |
15 144 |
| Тілдері | |
|
литван тілі | |
| Діні | |
|
Христиан дінінің католик тармағы | |
Тілі өңдеу
Үндіеуропа шоғырының балтық тілдері бұтағына жататын литван тілінде сөйлейді. Аналитикалық және жалғамалы элементтері бар флективті тіл саналады. Литван тілі жемайт (төменгі литван) және аукштайт (жоғарғы литван) аталатын екі диалектіге бөлінген, әдеби тілі аукштайт диалектісі негізінде қалыптасқан. Лексикалық құрамы мен грамматикалық құрылысы жағынан латын тіліне жақын. Әліпбиі латын графикасына негізделген. Литван тілінің алғашқы кітаптары 12-ғасырда пайда болып, көркем шығармалары мен грамматикалық еңбектері 18-ғасырдан бастап жарық көре бастады.
Діні өңдеу
Христиан дінінің католик тармағын ұстанады. 14-ғасырдың соңынан бастап елде католик діні үстемдік құрды.
Тарихы өңдеу
Литвандар Балтық тайпаларының ұрпақтары. Аукштайтелер, жемайттар, скальвалар және кадыравалар, кейіннен оларға судав, куршей, земгал, сел тайпалары қосылып литван халқының негізі қаланды. 9-12 ғасырларда алғашқы мемлекеттік бірлестіктер пайда болды. 13-ғасырдың 1- жартысында Литва мемлекеті құрылды. 14-16 ғасырларда литвандардың орыс, белорус сияқты шығыс славян халықтарымен байланысы күшейді. Тевтон орденіне қарсы біріккен күресі литвандарды поляктармен жақындастырды. 16-18 ғасырларда литвандар поляктармен бір мемлекет (Речь Посполитая) құрамында болды. Екі ғасырдан кейін мемлекет Ресейдің ықпалына түсті. Соғыстардың бірінен кейін Ресей империясы Литва жерлерін өзіне қосып алды. Литва 20 ғасырдың басында ғана тәуелсіздік алды.
Кәсібі өңдеу
Дәстүрлі кәсібі - егіншілік (арпа, сұлы бидай, картоп т.б.). Жылқы, сиыр, шошқа өсіреді. Дәстүрлі шаруашылығы - бал арасын өсіру. Теңіз жағалауында балық аулау дамыған. Дәстүрлі қолөнері - тігін, кесте, ұсталық, ағаш өңдеу, тоқыма бұйымдарын жасау т.б.
Орта ғасырлардан бері литвалықтар ағаштан жасалған үйлер тұрғызды. Тұрғын үй орыс пешімен жылытылатын. Төбесі сабанмен қапталған, едені ағаш тақтайдан жасалған. Олардан басқа астық сақтайтын бөлме, монша салынып, бүкіл аумақ дуалмен қоршалды. Үйдің қасбеті ою-өрнектермен безендіріліп, алдына гүлзарлар отырғызылды.
Мәдениеті өңдеу
Литвандардың ұлттық, өнеріне ағаштан мүсін жасау, көркем тігін, янтар өңдеу тұр. Тұрмыстық әдет-ғұрыптары балтық жағалауы және скандинавиялық халықтармен ұқсас. Танымал фольклоры - дайн-әндер, еңбек-кәсіп туралы, әскери-тарихи т.б. Литвалық дайналарға тән қасиет - олардағы сезімнің шынайылығы мен тереңдігі, олардың ақындық шыншылдығы мен көркемдігі. Кеңес дәуіріндегі фольклордың жаңа түрлері атап өтілді. Бірқатар жаңа ертегілер жазылды, оның ішінде саяси мазмұны өткір ертегілер.
Литвандардың музыкалық өнері жоғары бағаланады. Халық музыкалық аспаптары сан алуан. Түрлі дудкалар, флейталар, сыбызғылар, рожок, свирель, ішекті аспаптардың ішінен 5-тен 24-ке дейінгі ішектер саны бар "канклес", ХІХ ғасырдың ортасынан бастап скрипка тарады.
Киімдері: Ерлерге арналған костюм көйлек, шалбар, жеңсіз күртелерден тұрды, суық мезгілде кафтан киді. Жейденің кеудесі мен манжеттері кестемен безендірілген. Шалбар жазда кенептен, қыста матадан тігілді. Олар қарапайым, сондай-ақ жолақ немесе клетка болды. Қысқы киімдері қой терісінен тігілген. Жазда ер адамдар қалпақ, қыста қой терісінен жасалған бөрік киген. Әйелдердің ұлттық киімі кең жеңді блузка-туникадан тұрады, жеңдері гүлдермен, бұтақтармен кестеленген, шілтермен безендірілген, тігілген.[1]
Литва тағамдары славяндық ерекшеліктерге тән. Оның көрші елдердің, сондай-ақ Ресейдің тағамдарымен көп ұқсастығы бар. Оның ерекшеліктеріне елдің орналасқан жері, климаты әсер етті. Литвандар рационында көкөністер, сүт өнімдері, сондай-ақ жидектер мен саңырауқұлақтар көп. Картоп - танымал гарнир. Одан тұшпара, бәліш, құймақ сияқты көптеген тағамдар жасалады. Борщ, қызылша сорпасы, қырыққабат сорпасы, мицелий сияқты сорпалар жиі кездеседі. Еттен шошқа еті, кейде қой еті пайдаланылады.
Литвандар сусындардан квас, шөп шайы мен кофені жақсы көреді. Танымал алкогольдік сусындар: сыра, зубровка - шөптер тұндырылған арақ, крупникас - бал және дәмдеуіштер қосылған ликер.
Қазақстандағы литвандар өңдеу
Өткен ғасырдың орта шенінен бастап, нарықтық қарым-қатынастарға байланысты көші-қон үрдістеріне орай қоныстанған. Қазақстанда 5 мың (2009), оның ішінде Қарағанды облысында - 1,7 мың, Солтүстік Қазақстан облысында 667 адам (2014).[2]
Дереккөздер өңдеу
- ↑ https://travelask.ru/articles/litovtsy-druzhelyubnye-obitateli-pribaltiki Жанна Галактионова. Литовцы — дружелюбные обитатели Прибалтики
- ↑ Қазақстан халқы. Энциклопедия. /Бас.ред. Ж.Н.Тойбаева. /Құраст.Ғ.Жандыбаев., Г.Егеубаева.- Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2016. 303-бет ISBN 978-601-7472-88-7