Уикипедия

Лордтар палатасы

Лордтар палатасы (ағылш. House of Lords) — Ұлыбритания парламентінің жоғарғы палатасы.[2] Төменгі палата Қауымдар палатасы сияқты, ол Лондон, Англиядағы Вестминстер сарайында жиналады.[1] Әлемдегі ең көне институттардың бірі, өз бастауын ол XI ғасырдың басында алды және XIII ғасырда қоспалаталы болды.[3][4][5]

Лордтар палатасы
ағылш. House of Lords
LVI-шақырылымы
Лордтар палатасы
Мемлекет

 Ұлыбритания

Түрі
Түрі

Ұлыбритания парламентінің жоғарғы палатасы

Басшылығы
Лорд-спикер

Джон Макфолл, Тәуелсіз
1 мамыр 2021 жылдан бері

Аға вице-спикер

Джон Гардинер, Тәуелсіз
11 мамыр 2021 жылдан бері

Құрылымы

Фракциялары

     Лорд-спикер (1)      Рухани лордтар (24) Ұлы Мәртебелінің үкіметі (268)      Консервативті партия (268) Ұлы Мәртебелінің оппозициясы (172)      Лейбористік партия (172) Өзге оппозиция (132)      Либералдық демократтар (81)      Демократиялық юнионистік партия (6)      Ольстер юнионистік партиясы (2)      Жасыл партия (2)      Уэльс партиясы (1)      Партиясыздар (2)      Тәуелсіздер (36) Қалғандары (184)      Кроссбенчерлер (184)

Сайлауы
Жиналыс залы

Штаб-пәтері

Вестминстер сарайы, Вестминстер, үлкен Лондон, Англия, Ұлыбритания[1]

Бұл үлгіні: көру • талқылау • өңдеу

Қауымдар палатасынан айырмашылығы, лордтардың мүшелігі әдетте сайлау арқылы алынбайды. Көптеген мүшелер саяси немесе саяси емес негізде өмір бойына тағайындалады.[6][7] Тұқым қуалайтын мүшелік 1999 жылы жойылса да, мүшелердің 92 әлі тұқым қуалайтын пэр: тоқсаны ішкі сайлау арқылы сайланды және граф-маршал мен лорд ұлы камергер лауазымды тұлғалар Палатаның ex officio мүшелері болып келеді. Ешбір мүше енді өз орындарын тікелей иеленбейді. Лордтар палатасына сонымен қатар Англия шіркеуінің 26 архиепископы мен епископтары кіреді, оларды рухани лордтар деп атайды.[7][8] 2014 жылдан бастап мүшелік өз еркімен шығуы немесе қуып шығарылған кезде тоқтатылуы мүмкін.[7]

Парламенттің жоғарғы палатасы ретінде Лордтар палатасының Қауымдар палатасына ұқсас көптеген функциялары бар.[9] Ол заңнаманы мұқият тексереді, үкіметті қадағалайды және мемлекеттік саясатты қарастырады және ол жайлы есеп береді.[10] Саяси процестің қысымынан тәуелсіз орган ретінде Лордтар палатасы заң шығару бөлшектеріне назар аударатын «қайта қарау палатасы» ретінде қызмет атқарады, кейде оның Қауымдар палатасынан жоспарларын қайта қарауды сұрайтыны да болады.[11][12]

Құрдастары үкімет министрлері қызметін атқара алатынымен, олар әдетте кіші министрлер ретінде қызмет ету үшін таңдалады.[13] Лордтар палатасы премьер-министрдің немесе үкіметтің мерзімін бақыламайды;[14] премьер-министрдің отставкаға кетуін немесе сайлауды тағайындауын талап ету үшін тек Қауымдар дауыс бере алады.[15] Белгілі орын саны бар Қауымдар палатасынан айырмашылығы, Лордтар палатасындағы мүшелердің саны тұрақты емес. Қазіргі уақытта оның 784 тұрақты мүшесі бар. Лордтар палатасы — әлемдегі кез келген екі палаталы парламенттің төменгі палатасынан үлкенірек болатын жалғыз жоғарғы палата және Қытайдың Бүкілқытайлық халық өкілдерінің жиналысынан кейінгі әлемдегі екінші ең үлкен заң шығарушы палата.

Патшаның таққа отырғандағы сөйлеген сөзі Лордтар палатасында айтылады. Жоғарғы палата ретіндегі рөлінен басқа, Лордтар палатасы арқылы 2009 жылы Жоғарғы сот құрылуына дейін Біріккен Патшалықтың сот жүйесінде соңғы апелляциялық сот ретінде әрекет етті.[16] Лордтар Палатасының Англия шіркеуіндегі рөлі де бар, шіркеу шараларын рухани лордтар Палатада қарастырады.

Міндеттері өңдеу

Заң шығарушы міндеттері өңдеу

Көптеген заңдар, ақша заңдарын (салық пен бюджет сияқты қаржымен байланысты заңдар) қоспағанда, Лордтар палатасында да, Қауымдар палатасында да енгізілуі мүмкін.

Лордтар палатасы заңдарды талқылайды және заң жобаларын өзгерту немесе қабылдамау құқығы бар. Дегенмен, лордтардың Қауымдар палатасы қабылдаған заң жобасын қабылдамау құқығы Парламент актілерімен қатаң шектелген. Лордтар палатасы ұнамаған заң жобаларды кідіртуге құқылы, алайда ол ақша заң жобаларын бір айдан астам уақытқа кідірте алмайды.

Үкіметпен қарым-қатынасы өңдеу

Лордтар палатасы премьер-министрдің, не үкіметтің мерзімін өзгерте алмайды.[14] Премьер-министрді отставкаға жіберуге, не сайлауды тағайындауға тек төменгі палата ғана құқылы. Осылайша, Лордтар палатасының үкіметті қадағалауы шектеулі.

Министрлер кабинетінің көпшілігі Лордтар палатасынан емес, Қауымдар палатасынан тағайындалады. Атап айтқанда, 1902 жылдан бері барлық премьер-министрлер бұрын төменгі палатаның мүшелері болды.[17] Соңғы тарихта министрлер кабинетінің басты лауазымдарына (лорд-канцлер мен лордтар палатасының көшбасшысынан басқа) пэрлердің келуі өте сирек болды.

Бұрынғы заңгерлік рөлі өңдеу

Тарихи тұрғыдан Лордтар палатасы бірнеше сот функцияларын атқарды. Ең белгілісі, 2009 жылға дейін Лордтар палатасы Ұлыбритания заңының көптеген инстанциялары үшін соңғы инстанция соты қызметін атқарды. 2009 жылғы 1 қазаннан бастап бұл рөлді Ұлыбритания Жоғарғы соты атқарады.

Мүшелік өңдеу

Рухани лордтар өңдеу

Толық мақаласы: Рухани лордтар

Лордтар палатасының шіркеулік қызметтерінің арқасында отыратын мүшелері рухани лордтар ретінде белгілі.[18] Бұрын шіркеу қызметкерлері Палатаның көпшілігін алып жататын,[19] олардың қатарында архиепископтар, епископтар, аббаттар және митр киюге құқығы бар приорлар еді. 1539 жылы Ағылшын Реформациясының жоғары нүктесінен кейін, тек архиепископтар мен епископтар қатысуды жалғастырды, өйткені монастырлардың таратылуы аббат және одан бұрынғы лауазымдарды жойып тастады.

Дәл қазір Лордтар палатасында 26 рухани лорд бар.

Пэрлер өңдеу

Лордтар палатасының барлық мүшелерін (рухани лордтарды санамағанда) лордтар (ағылш. Lord, қожайын), кейде пэрлер (ағылш. Peer, пиэр, ақсүйектер) деп атайды.

Мұралық пэрлік өңдеу

Тюдорлық зайырландырудан бері Лордтар Палатасындағы ең көп топ болды. Рухани лордтардан басты айырмашылығы, олар саяси партияға мүше болуға, саяси көзқарастарын баршаға жария қылуға құқылы. Партиясыз лордтарды кроссбенчерлер деп атайды. Бастапқыда лордтардың құрамына герцог, маркиз, эрл, виконт және барондар болған жүздеген мұралық пэрлер (яғни пэрлігін тұқымқуалаушылық арқылы беріледі) кірді. Мұндай тұқым қуалайтын лауазымдарды Патша жасай алады, қазіргі заманда бұл премьер-министрдің кеңесімен жасалады (Патшалық отбасы мүшелерін санамағанда).

Пэрлер саны премьер-министрдің қалауымен өзгертіле алады, пэр арасында лауазымынан босатылмайтын тек екеу бар; олар парламентпен байланысты монархиялық қызметтерді атқаратын граф-маршал мен лорд ұлы камергер. Қалған тоқсан мұралық лордтардың он бесін палатаның өзі сайланса, жетпіс бесін партия бойынша топтастырылған лордтар палатасындағы пэрлер таңдайды.

Сайланған мұрагерлік пэр қайтыс болған кезде, баламалы дауыс беру жүйесінің нұсқасы пайдаланылып, лордтар арасында кезектен тыс сайлау өткізіледі. Егер жақында қайтыс болған мұрагерлік лорд бүкіл Палатамен сайланған болса, олардың ізбасарлары да солай.

Заңи пэрлік өңдеу

2009 жылға дейін пэрлер қатарында Палатаның заңи функцияларын орындайтын заңи пэрлер (ағылш. Lords of Appeal in Ordinary, қысқартқанда Law Lords) де болған. Оларды премьер-министр таңдайтын және олар 70 жасқа жеткенде (үкімет ұсынысымен қызметін 75 жасқа дейін жалғастыра алады) зейнетке кетуге мәжбүр болатын.

Өмірлік пэрлік өңдеу

Лордтар палатасы мүшелерінің арасындағы ең ірі топ — өмірлік пэрлер. 2023 жылғы желтоқсандағы жағдай бойынша Палатада дауыс беруге құқылы 667 өмірлік пэр бар.[20] Өмірлік пэрлер тек барон, я баронессалар бола алады, бұл ереже 1958 жылғы Өмірлік Пэрлер Актісінде бекітілген. Басқа лауазымдар сияқты, өмірлік пэрлер лауазымдары премьер-министр мен Тағайындау Комиссиясының ұсынысымен және Патшаның қалауымен құрылады. Лордтар Палатасындағы саяси теңгерімді сақтап қалу мақсатында премьер саяси партия көшбасшыларына өмірлік пэрлерді тағайындауға рұқсат береді.

2000 жылы үкімет өмірлік пэрлерді тағайындауға көмектесетін Тағайындау Комиссиясының құрылуын жариялады, жоспар бойынша Комиссия өмірлік пэрлер қатарына 15 Халық Пэрлерін тағайындау керек.

Қойылған талаптар өңдеу

Лордтар палатасында пэр болуға бірнеше талап бар. 21 жастан үлкен[21] Ұлыбритания, Ирландия және Достастық мемлекеттерінің азаматы ғана[22] Лорд бола алады. Банкрот деп танылған, не мемлекеттік опасыздық үшін сотталған азаматтардың Лордтар Палатасына кандидатурасы қарастырылмайды. Мемлекеттік опасыздық үшін сотталғандар үкім арқылы бекітілген түрмедегі мерзімін бітіріп, босатылса, не оны Патшаның өзі кешірсе ғана лорд бола алады.

1958 жылғы Өмірлік Пэрлер Актісіне дейін әйелдер пэр бола алмайтын.[23] Алайда Палатадағы белсенді мүшелердің күрт азаюынан өмірлік пэр лауазымы құрылды да, әйелдерге лорд болуға өзінің үміткерлігін ұсынуға рұқсат берілді. Алайда 1963 жылға дейін әйелдерге мұралық пэрлік берілмейтін.[24]

1925 жылдан бері пэрлік, не басқа да құрметтерді сатып алуды, не сатуды заңсыз етті.[25] Осыған қарамастан, өмірлік пэрлердің (және басқа да Лордтар палатасының мүшелері) бірнешеуі лордтығын сатып алды деген болжамдар бар.

Көшбасшылары өңдеу

 
Лорд-канцлер эрл Чарльз Пепис, 1840. Лорд-канцлерлер бұрын Палатаға көшбасшылық еткенде қара-алтын мантия киетін

Бұрын Лордтар Палатасының еш көшбасшысы болмаған, алайда 2005 жылғы Конституциялық реформа актісінің көмегімен Лорд-спикер лауазымының бекітілуі бұның барлығын өзгертті. Лорд-спикерді (ағылш. Lord Speaker) Палатаның өзі сайлайды және Патша тағайындайды, спикер саяси партияның мүшесі бола алмайды. Палатаның қазіргі спикері — Алт Клуит бароны Джон Макфолл.

Лорд-спикер лауазымының құрылуына дейін Палатаны ex officio түрде басқарған Лорд-канцлер еді, ол сонымен қатар Министрлер Кабинетінің мүшесі болды да, Лорд-канцлер департаментіне көшбасшылық етті, Англия мен Уэльстің басты судья болған. Департамент кейін Әділет министрлігі болып өзгертілді.

2003 жылғы маусымда Тони Блэр үкіметі лорд-канцлер лауазымын алып тастауды қарастырды, себебі ретінде атқарушы билікте де, сот билігінде де ықпалды болғанын айтты. Бұл ұсыныстан Лордтар палатасы бас тартты, 2005 жылғы Конституциялық Реформа Актісі арқылы Лорд-канцлер лауазымы сақталып қалды, бірақ оның Лордтар палатасына көшбасшылығы тоқтатылды да, Палатаға өз спикерін сайлауға рұқсат берді.

Дәстүрлі түрде Лордтар палатасына төрағалық ете отырып, лорд-канцлер қара және алтын түсті мантия киген. Қара және алтыннан жасалған киімдерді қазір салтанатты жағдайларда лорд-канцлер де, Қауымдар палатасының Әділет жөніндегі мемлекеттік хатшысы да киеді. Палатаның сыртындағы мемлекеттік іс-шараларды қоспағанда, бұл енді спикерге қойылатын талап емес.

Органның тағы бір қызметкері — премьер-министр таңдаған теңдесі Лордтар палатасының төрағасы. Палатаның төрағасы лордтар палатасы арқылы үкімет заң жобаларын басқаруға жауапты және Министрлер кабинетінің мүшесі болып табылады. Төраға сондай-ақ қажет болған жағдайда палатаға тиісті процедуралар бойынша кеңес береді, бірақ мұндай кеңестер ресми және міндетті емес, жай ғана бейресми болып табылады. Төрағаның орынбасарын да Премьер-Министр тағайындайды және ол басшының жоқ болғанында оның орнын алады.

Тәртібі өңдеу

 
Лордтар палатасындағы орындықтар қызыл түспен боялған. Төменгі Қауымдар палатасында олар жасыл.

Лордтар палатасы да, Қауымдар палатасы да Вестминстер сарайында жиналады.[1] Лордтар палатасы қарапайым жиһазбен жабдықталған Қауымдар палатасына қарағанда керемет безендірілген. Лордтар палатасындағы орындықтар қызыл түсті. Спикердің орны палатаның алдыңғы жағында орналасқан; Үкімет Спикер орнының оң жағындағы орындықтарында, ал оппозиция мүшелері сол жағында жайғасады. Кроссбенчерлер бірден Спикердің орнына қарама-қарсы орындықтарда отырады.[26]

Лордтар палатасы көптеген ресми рәсімдердің орны болып табылады, олардың ең танымалы — әрбір жаңа парламент сессиясының басында өткізілетін Парламенттің Мемлекеттік ашылуы. Мемлекеттік ашылу кезінде Парламент екі палатасының қатысуымен Мемлекет басшысы жаңа сессияның жоспарын, идеяларын белгілейтін сөз сөйлейді.

Лордтар палатасында мүшелер Қауымдар палатасындағыдай сөз сөйлер алдында төрағалық етушіден рұқсат сұрамай-ақ та қояды. Егер екі, не одан да көп лордтар бір мезгілде сөз сөйлеуге шықса, бірінші сөйлейтінді дауыс беру арқылы Палатаның өзі немесе Спикер таңдайды. Лордтар палатасында сөйлеген сөздер тек төрағаға емес, жалпы палатаға («Лордтарым», ағылш. My Lords,) арналады. Мүшелер бір-біріне «сіз» деп сөйлей алмайды, орнына «құрметті герцог», «құрметті граф», «құрметті лорд», «досым» сияқты сөз тіркестерін қолданады.

2010 жылғы жаңа қаржылық қолдау жүйесі арқылы Палатаның қалаған мүшелері бір сессиялық күн үшін £342 жалақыға ие бола алады. Оған қоса лордтар күніне £171 алатын жалақыға қол жеткізуді немесе мүлдем жалақысыз жұмыс істеуді таңдай алады.[27]

Қазіргі құрамы өңдеу

Дәл қазір Лордтар палатасының 784 мүшесі бар, оның 667 өмірлік пэр.[28] Партия бойынша бөлінген пэрлер:[28]

2007 жылғы санақ мәліметінше Палатаның көпшілігі сессияларға қатыса бермейді (әсіресе өмірлік пэрлер); күнделікті орташа қатысатындар 408 ғана болған.[29]

Галерея өңдеу

  •  
    Лордтар палатасының байрағы
  •  
    Парламенттің ашылу рәсіміндегі патша III Чарльз бен патшайым Камилла
  •  
    Лордтар палатасындағы талқы, 2022
  •  
    Өнердегі Лордтар палатасы: 1809 жылғы The House of Lords суреті
  •  
    Патшайым Аннаның Лордтар палатасының алдындағы сөз сөйлегені, шамамен 1708–1714

Қосымша ақпарат өңдеу

  1. ↑ Лордтар палатасы мүшелерінің саны тұрақты емес. Бұл көрсеткіш демалыста жүрген, не шеттетілген 34 мүшені қоспайды.

Дереккөздер өңдеу

  1. ↑ a b c House of Lords building  (ағыл.). Ұлыбритания парламентінің ресми сайты. Тексерілді, 9 желтоқсан 2023.
  2. ↑ Role and work of the House of Lords  (ағыл.). Лордтар палатасының ресми сайты. Тексерілді, 9 желтоқсан 2023.
  3. ↑ Timeline: The House of Lords and reform  (ағыл.). BBC (6 June 2012). Тексерілді, 9 желтоқсан 2023.
  4. ↑ The History of The House of Lords  (ағыл.). Washington Post.
  5. ↑ A Brief History of House of Lords reform  (ағыл.). politicsteaching. Мұрағат көшірмесі 9 желтоқсанның 2023 Wayback Machine мұрағатында
  6. ↑ Launch of new report: ‘House of Lords reform: navigating the obstacles’  (ағыл.). UCL (2 May 2023). Тексерілді, 9 желтоқсан 2023.
  7. ↑ a b c Joining and leaving the House of Lords  (ағыл.). Үкімет институты (1 June 2023). Тексерілді, 9 желтоқсан 2023.
  8. ↑ The House and its membership  (ағыл.). Ұлыбритания парламентінің ресми сайты. Тексерілді, 9 желтоқсан 2023.
  9. ↑ What individual Lords do  (ағыл.). Ұлыбритания парламентінің ресми сайты. Мұрағат көшірмесі 5 ақпанның 2012 Wayback Machine мұрағатында
  10. ↑ What the Lords does  (ағыл.). Ұлыбритания парламентінің ресми сайты. Тексерілді, 9 желтоқсан 2023.
  11. ↑ What the Lords does  (ағыл.). UCL (8 November 2021). Тексерілді, 9 желтоқсан 2023.
  12. ↑ A smaller House of Lords: The report of the Lord Speaker's committee on the size of the House Contents  (ағыл.). Ұлыбритания парламентінің ресми сайты. Тексерілді, 9 желтоқсан 2023.
  13. ↑ Ministers  (ағыл.). Тексерілді, 9 желтоқсан 2023.
  14. ↑ a b Parliament and the government  (ағыл.). Ұлыбритания парламентінің ресми сайты (24 June 2010). Тексерілді, 9 желтоқсан 2023.
  15. ↑ What is a vote of no confidence?  (ағыл.). BBC (9 December 2023). Тексерілді, 9 желтоқсан 2023.
  16. ↑ Parliamentary sovereignty  (ағыл.). Ұлыбритания парламентінің ресми сайты. Мұрағат көшірмесі 14 ақпанның 2013 Wayback Machine мұрағатында
  17. ↑ Wasson, Ellis Заманауи Ұлыбританияның тарихы: 1714 жылдан қазіргі күнге дейін = History of Great Britain: 1714 to the Present — John Wiley & Sons, 2009. — ISBN 9781405139359.
  18. ↑ Lords Spiritual and Temporal  (ағыл.). Ұлыбритания парламентінің ресми сайты. Тексерілді, 9 желтоқсан 2023.
  19. ↑ Shell, Donald Лордтар палатасы (3-нұсқа) = The House of Lords (3rd Edition) — Манчестер университетінің баспасы, 2007. — ISBN 978-0-7190-5443-3.
  20. ↑ Lords  (ағыл.). Ұлыбритания парламентінің ресми сайты. Тексерілді, 10 желтоқсан 2023.
  21. ↑ The Standing Orders of the House of Lords Relating to Public Business  (ағыл.). Ұлыбритания парламентінің ресми сайты. Тексерілді, 10 желтоқсан 2023.
  22. ↑ British Nationality Act 1981  (ағыл.). legislation.gov.uk. Тексерілді, 10 желтоқсан 2023.
  23. ↑ Life Peerages Act 1958  (ағыл.). legislation.gov.uk. Тексерілді, 10 желтоқсан 2023.
  24. ↑ Peerage Act 1963  (ағыл.). legislation.gov.uk. Тексерілді, 10 желтоқсан 2023.
  25. ↑ Honours (Prevention of Abuses) Act 1925  (ағыл.). legislation.gov.uk. Тексерілді, 10 желтоқсан 2023.
  26. ↑ Membership of the House under SOs 9 and 10  (ағыл.). Ұлыбритания парламенті. Тексерілді, 10 желтоқсан 2023.
  27. ↑ Guide to Financial Support for Members  (ағыл.). Лордтар палатасы. Тексерілді, 10 желтоқсан 2023.
  28. ↑ a b Lords membership  (ағыл.). Ұлыбритания парламентінің ресми сайты. Тексерілді, 10 желтоқсан 2023.
  29. ↑ Лордтар Палатасы: Реформа = The House of Lords: Reform — The Stationery Office, 2007. — Б. 44. — ISBN 978-0-10-170272-0.
«https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=Лордтар_палатасы&oldid=3251792» бетінен алынған