Маңғыстау мешіт-медреселері
Маңғыстау мешіт-медреселері. Маңғыстау елі Қазан төңкерісіне дейін өз балаларын жергілікті жерлердегі мешіт, медреселерде оқытты. Сөйтіп, олар араб, парсы, түрік тілдерін меңгерді, осы тілдерде сауат ашып келді. Өткен заманда ел арасында ғылым, дін, мәдениет, егіншілік, бағбандық дәстүрлері Шығыс елдерінің білімін таратқан пірәдәрлар арқылы Маңғыстау өңіріне де жеткен.
Қосай атаның ұрпақтарының бірі Жаналыұлы Абдолла Қопада мешіт ұстаған, өзінің білімділігімен, біліктілігімен хазірет атағын алған, оның Көкмешіті жас ұрпақты сауаттандыруда 1914 – 29 ж. аралығында үлкен рөл атқарған. Қырымқұл Әбді ахун Мырзайыр, Басқұдық мекендерінде бала оқытса, Шегем Қайырша Жәуперұлы да өз тұсында дарынды ұстаз саналған. Өйткені тұстастары «Қайыршаның үш жыл оқытқаны басқаның он жыл оқытқанына барабар ғой» деп теңеу берген. Сондай-ақ Шоңай Шайхы Кендірбайұлының сіңірген елеулі еңбегін, Көшке Жеменей Айтқұл ахун Қараш Байқұлдың мешіттің имамы ретінде шәкірттерге дәріс бергенін атап өткен жөн. Ал Бектеміс Жары Ержан Төлегенұлы Айдар-ишан мешітінде ұстаздық еткен. Біз жоғарыда есімдерін атаған зиялылар – маңғыстаулық ахун-ишандардың білімді екенін қарақалпақ ғұламасы Алланазар мойындаған. Бұлардың бірқатары білім алған Бұхарадағы «Көкілташ» жоғары, ал «Миралап» медресесі орта оқу орны болған. Маңғыстау түбегінде аты кеңінен танымал халықтың қалаулы ақсақалы Ысқақ Шәкіратов былай дейді: «Менің үшінші атам Құдайберген бұл дүниеден өтердегі соңғы тілегі – мектеп ашып, шәкірт оқытуды зайыбы Шөкенге аманат етіп тапсырған екен. Шөкен ана тұрмыс тауқыметін көтере жүріп, Бесқаладан киіз үй алдырып, оны жабдықтап, мектеп ашқан. Сөйтіп, Шөкен ана ашқан бұл мектепте жылына жиырма, отыз бала оқып, сауат ашып тұрған». Қызылсу елді мекенінде мектеп ашып, бала оқытқан Көрпе Оразмағамбет ахунның орны ерекше. Ол Хиуадағы «Ширғазы» медресесін (түрікмен халқының ұлы ақыны, философ Мақтымқұлы оқыған) және Уфадағы «Ғалия» медресесін бітірген. Кейін Үндістанның Бомбей қаласындағы университетін инженер-геолог мамандығы бойынша білім алып шыққан. Бұл жөніндегі мәлімет кейінгі жылдары ашылған МҚК-нің құпия құжаттары арқылы бізге жетіп отыр. Ол Қызылсудағы мектепте өзінен басқа да сол заманда білімді деген мамандарды дәріс беруге тартқан. Ол жайлы Оразмағамбеттің зерделі де алғыр шәкірттері Қосай Махмұт, Қаржау Тасандар, т.б. азаматтар естеліктер қалдырған. Осы мектепте дәріс алған шәкірттер араб графикасымен қатар латын, кириллица (орыс) әліпбиінен де хабардар болған. Соның арқасында олар кеңес дәуірінде сауаттылар тобынан табылып, ел басқару ісіне, ұстаздық етуге қатысты. Ең өкініштісі, бұлардың көбі «халық жауы» деген айдармен тұтқындалып, репрессияның құрбаны болып кетті. Торым құдығы жанында тастан ойып салынған үш секциялы Естұрлы мешіті бар. Оның көлденеңі 14 м-ден асады. Осындай кең бөлмеде ұзақ жылдар бойы бала оқытылған. Ұстаздары да аз болмаған. 1934 ж. Н.Ізімбергенов деген білімді адам, 1937 – 39 ж. Мағаз деген адам ұстаз болған. Шаруашылық аумағында бұдан басқа да Мәмбетнияз, Нұрнияз ахун, Сонабай, Әміре, Масат мешіттері халыққа білім нәрін септі. Маңғыстау түбегінде Қазан төңкерісіне дейін көптеген мешіттер, медреселер, мектептер халыққа қызмет етіп, бұларды жергілікті халықтың өзі қаржыландырды. Мешіттерді, мектептерді қора-қора малы бар ауқатты адамдар өз есебінен салдырып, халық игілігіне берген. Мысалы, Тұщықұдықтағы Айдар ишан мешіті ашылғанда Дәулеталы Қоштай оған 72 қой мен екі жылқы байлаған. Маңғыстау ауданы Оңды ауылына қарасты Мырзайыр, Басқұдық қоныстарындағы мешіттерді Б.Меделиев деген адам өз қаражатына салдырған. Сол мешіттерде Меделиевтің өзінің ағайын-туыстарынан басқа көршілерінің балаларын оқытып, қайырын көрген. Бір ғана Тұщықұдық аумағында жұмыс істеген ауқатты адамдар иелік еткен жиырмадан астам мешітте жергілікті тұрғындардың балалары дәріс алған.
Бекет ата мешіттері өңдеу
Адай елінің Қосқұлақ атасынан өрбитін Бекет Мырзағұлұлының ағартушылық қызметін халық өте жоғары бағалаған. Бекет атаның алғашқы мешіті Арал теңізінен бергі Көкаланың құмында шаңырақ көтерген. Содан кейін Атырау облысының аумағындағы бірнеше жерден мешіт ашқан. Ескі Бейнеудегі мешіті өз дәуірінде ірі де күрделі ғимарат болған. Солтүстігінде – шәкірттердің асханасы, оңтүстігінде – кітапхана, қазіргі жақсы сақталған орталық бөлме оқу орны болған. 19 ғ-дағы орыс зерттеушісі Э.Эверсман былай жазады: «Үстіртте таудан қашап жасалған мешіттер парсы, араб, татар жазуларымен безендірілген. Мұндай ескерткіш зиратты Бекет төрт жерден қашаған. Оның бірі Оғыландыда, екіншісі Бейнеуде, үшіншісі – Жем өзені бойында, төртіншісі Арал теңізі жағасындағы Баялыда» (Первые русские научные исследования Устюрта, М., 1963). Орыс зерттеушісі Алексеев 1853 ж. жазған «Солтүстік Үстірттің жағрафиялық сипаттамасы» деген еңбегінде «бұдан елу жыл бұрын (1803) Жемнің жоғарғы жағындағы Ақмешітті... Бекет... жазғы мекен ретінде салдырған екен. Осы мешітте Бекет ұл балаларды оқытып, хат танытқан», – деп атап көрсеткен. (Первые русские научные исследования Устюрта». М., 1963). Бекет ата жергілікті тұрғындардың сауатын ашу, дін жолын уағыздау мен имандылыққа тәрбиелеу мақсатында уақытша мешіттер де ашқан.