Мемлекеттік құрылым түрлері

Әлем монархиялары (2008 ж.)

Еуропа	Азия	Африка	Мұхит аралдары
Андорра Княздігі, Бельгия Корольдігі, Ватикан қала-мемлекеті, Үлыбритания мен Солтүстік Ирландияның Біріккен Корольдігі, Дания Корольдігі, Испания Корольдігі, Лихтенштейн Княздігі, Люксембург Үлы Герцогтігі, Монако Княздігі, Нидерланд Корольдігі, Норвегия Корольдігі, Швеция Корольдігі	Бахрейн Корольдігі, Бруней Даруссалам, Бутан Корольдігі, Иордан Хашемит Корольдігі, Камбоджа Корольдігі, Катар мемлекеті, Кувейт мемлекеті, Малай Федерациясы, Біріккен Араб Әмірліктері, Оман Сұлтандығы, Сауд Арабиясы Корольдігі, Таиланд Корольдігі, Жапония	Лесото, Корольдігі, Марокко Корольдігі, Свазиленд Корольдігі	Тонга Корольдігі

Конституциялық монархияда монархтың билігі конституцямен шектелген. Яғни, нақты заң шығару билігі парламенттің қолында, ал үкімет атқарушы билікке ие. Мұндай мемлекеттерде монархтар "патшалық етеді, бірақ басқармайды", тек ұлттық символы ретінде сан жылғы дәстүрді жалғастырады. Батыс Еуропаның көптеген елдеріне монархияның осы түрі тән: Бельгия, Дания, Нидерланд, Норвегия және т.б. конституциялық монархиялар арасында жоғары дамыған елдермен қатар, Лесото сияқты мешеу елдер де бар. Азиядағы жетекші ел Жапония да конституциялық монархиялар қатарына жатады (бұл елдермен сендер 11-сыныпта жете танысатын боласыңдар).

Теократтық (грек. theos — құдай, kratos — билік) монархияларда мемлекет басшысы діни жетекші қызметін де атқарады. Мұндай мемлекеттер қатарына Бруней, Сауд Арабиясы және Ватикан жатады.

Бенедикт XVI папасы

Дүниежүзіндегі елдердің басым көпшілігі мемлекетті басқару формасына қарай республика (латын. respublica — қоғамдық іс) болып табылады. Республикалық басқару формасы Еуропадағы буржуазиялық төңкерістер нәтижесінде енгізілген болатын. Республика — заң шығаратын ең жоғары өкімет билігі сайланатын өкілетті органның (парламент) қолында, ал мемлекет басшысын ел халкы өзі сайлайды. Президенттік республика жағдайында президент мемлекет басшысы болумен қатар, үкімет басшысы қызметін атқарады. АҚШ, Аргентина, Бразилия тәрізді елдер президенттік республикалар болып саналады. Ал парламенттік республикаларда атқарушы билік қызметін президент тағайындаған премьер-министр атқарады. Дүниежүзінің көптеген елдеріне, соның ішінде Қазақстан Республикасына басқарудың осы формасы тән.

Мемлекеттік құрылымына байланысты унитарлы (латын. unitas — бірлік) және федерациялы (латын. foederatio — одақ, бірлестік) мемлекеттерді ажыратады. Унитарлы мемлекеттерде әкімшілік-аумақтық бірліктер тікелей орталық үкіметке бағынады, ортақ заң жүзеге асырылады. Унитарлы мемлекеттер қатарына Италия, Франция сияқты республикалармен қатар, Жапония, Ұлыбритания тәрізді конституциялық монархиялар да кіреді. Федерациялы мемлекет жағдайында оның құрамына енетін федерация мүшелерінің белгілі бір саяси, экономикалық дербестігі болады. Бірыңғай (федералдық) заңдарымен және басқару органдарымен, ортақ әскермен қатар, федерация мүшелерінде мемлекеттік биліктің барлық белгілері (ту, әнұран, конституция, парламент, атқарушы билік жүйесі) бар. Дүниежүзіндегі федерациялар саны 20-дан асады.

Федерациялардың әкімшілік құрылымдары республикалар, провинциялар, штаттар, жерлер және т.б. түрде болуы мүмкін. АҚШ пен Ресей Федерациясын нағыз федерацияның үлгісі деуге болады. АҚШ құрамына 50 штат пен Колумбия Федерациялы округі енеді. Америкалықтар жалпы федералдық заңдармен қатар, өздері тұратын штаттың заңдарына да бағынуы тиіс. 47 штаттың жері 3 мың графтыққа, ал олар өз кезегінде 17 мың тауншип (қалалы жерлер) пен 18 мың муниципалитетке (ауылдық округтер) жіктеледі. Ал Ресей Федерациясы құрамына 21 республика, 46 облыс, 9 өлке, 4 автономиялық округ, 1 автономиялық облыс, екі федералдық қала енеді.

Саяси картада федерациялы мемлекеттер, негізінен, ұлттық-этностық ерекшеліктерге (Ресей Федерациясы, Үндістан, Нигерия және т.б.) немесе мемлекеттің қалыптасу барысындағы тарихи-географиялық факторларға (АҚШ, Канада, Бразилия) байланысты пайда болды.

Тәуелді аумақтар. Ұлы географиялық ашылулар мен еуропалық отарлау нәтижесінде метрополияларға тәуелді аумақтар пайда болды. Жалпы "аумақ" деген термин егемендігі жоқ жерлерге; аз игерілген аудандарға; мәртебесі белгісіз жерлерге (мысалы, Батыс Сахара) қатысты қолданылады (қосымшаға қараңыз).

Тәуелді аумақтарға — отарлар (латынша соlоnіа — коныс), протектораттар (латынша protector—камкоршы), мандаттық аумақтар,шалгай департаменттер және аймақтар, ассоциациялық мемлекеттер жатады (А қосымшасын қараңдар).

Отарлар толығымен басқа мемлекеттің билігіндегі және саяси, әкономикалық дербестігі жоқ елдер болып табылады. Протекторат тең емес келісім негізінде неғұрлым күшті мемлекеттің әлсізіне "қамқоршы" болуынан қалыптасады. Бұл жағдайда елдің тәуелділік сипаты өзінің сыртқы экономикалық және саяси байланыстарын жүргізу құқығын басқа мемлекетке беруімен анықталады. Мандаттық аумақтар Бірінші дүниежүзілік соғыста жеңіліске ұшыраған Германияның бұрынғы отарлары мен иеліктерін соғыста жеңіске жеткен елдердің қарамағына беру нәтижесінде пайда болды. Екінші дүниежүзілік соғыстан соң мандаттық жүйе БҰҰ-ның қамқорлығы жүйесімен ауыстырылды. Қазіргі кезде тәуелді аумақтардың аталған түрлері БҰҰ жасаған "отарлар тізіміне" енгізілген, ұйым тарапынан оларға жедел түрде тәуелсіздік беру туралы талаптар қойылуда. Соған қарамастан Ұлыбритания маңызды әскери-стратегиялық аудандар болуына байланысты Испанияның оңтүстігіндегі Гибралтарды, Атлант мұхитының оңтүстігіндегі Фолкленд аралдарын тәуелді аумақтар ретінде сақтап қалып отыр.

Бұл тізімге шалғай департаменттер мен аймақтар, ассоциациялық мемлекеттер енбеген. Шалғай департаменттер мен аймақтар белгілі бір елдің құрамдас бөлігі ретінде танылады. Мысалы, Француз Одағына 5 шалғай департамент (Француз Гвианасы, Мартиника, Гваделупа, Реюньон, Сен-Пьер және Микелон), 5 аумақ (Француз Полинезиясы, Жаңа Каледония, Оңтүстік Антарктикалық аумақ, Майотта, Уоллис және Футуна аралдары) енеді. Бұл Одақтың мүшелері Франциямен тығыз экономикалық қарым-қатынаста және елдің заңды бөліктері ретінде ЕО тарапынан қаржылай көмек алуға құқылы. Еркін ассоциациялық мемлекет мәртебесін алған аумақ өзін-өзі басқарумен бірге, сыртқы саясатта да ішінара дербестікке ие болады.

Пуэрто-Рико, Маршалл аралдары, Солтүстік Мариана Аралдары Бірлестігінде АҚШ-пен еркін ассоциацияға ену мәртебесі бар.

Халықаралық ұйымдар. 1919 жылы құрылған Ұлттар Лигасы деп аталатын халықаралық ұйым 1939 жылы өз жұмысын тоқтатты. Екінші дүниежүзілік соғыстан соң, 1945 жылы Біріккен Ұлттар Ұйымы (БҰҰ) құрылды. Штаб-пәтері Нью-Йорк қаласында (АҚШ) орналасқан. Ұйымға 192 мемлекет (2009 ж.) мүше болды.

Бұл ұйымның алға қойған негізгі мақсаттары оның Жарғысында көрініс тапқан. Олардың қатарына әлемдегі бейбітшілік пен халықаралық қауіпсіздікті қамтамасыз ету, бейбіт өмірге төнген қауіптің алдын алу немесе бетін қайтару, халықаралық даулы мәселелер мен шиеленістерді реттеу жатады. Бұл Жарғыда мемлекеттердің бейбіт қатар өмір сүруі мен ынтымақтастығының басты принциптері, оның барлық мүшелерінің теңдігі, халықаралық көлемдегі ынтымақтастық пен өзге мемлекеттердің ішкі істеріне араласпау принциптері бекітілген.

Кейбір жағдайда БҰҰ халықаралық саяси жанжалдарды реттеудің бейбіт құралдарынан басқа, әскери жолын да пайдалануына тура келеді. БҰҰ қарамағындағы әскери күштер мен қаржы оған мүше елдердін; жарнасы есебінен түзіледі. БҰҰ-ның басты органдары — Бас Ассамблея мен Қауіпсіздік Кеңесі, Экономикалык және әлеуметтік кеңес, Халықаралық сот, Қамқорлық жөніндегі кеңес, Хатшылық. Қамқорлық жөніндегі кеңес БҰҰ қамқорлыққа алған соңғы аумақ — Палау тәуелсіздігін алған соң қызметін тоқтатты. Кеңес өз тәртібіне енгізілген түзетулері негізінде жыл сайын емес, қажет болған кезде ғана жиналуға шешім қабылдады. БҰҰ-ның Бас хатшысын Бас Ассамблея 5 жыл мерзімге тағайындайды.

Сонымен қатар БҰҰ-ның халықаралық деңгейдегі қызметін ұйымдастыруда оның құрамындағы Білім, ғылым және мәдениет мөселелері жөніндегі ұйымның (ЮНЕСКО, штаб-пәтері Парижде орналасқан), Халықаралық еңбек ұйымының, Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының, Азық-түлік пен ауылшаруашылық жөніндегі ұйымның (ФАО), Сауда және даму жөніндегі конференциясының (ЮНКТАД) маңызы зор.

Қауіпсіздікті сақтау мәселелерімен айналысатын ірі ұйымның бірі — Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық ұйымы (ЕҚЫҮ) болып табылады. Ол 1973 жылы құрылған. Ұйымға 56 ел мүше. 2010 жылы бүл ұйымға төрағалық ету мәртебесі Қазақстанға өтті. Бұл еліміздің халықаралық деңгейдегі дәрежесін кетерді.