Моңғол жылқысы
Монғол жылқысы – жергілікті дала жылқысының тұқымы. VII және VIII ғ. Ішкі Моңғолиядан Сібір арқылы Ресейдің оңтүстігіне, Венгрия далаларына дейін кеңінен таралған. Қазіргі таңда аталмыш жылқы тірі Моңғолияның шөлді және таулы аймақтарында, Қытайдың солтүстігінде, Сібірдің орманды және таулы аудандарында ұшырасады. Моңғол шапқыншылығы кезінен бастап қазірге дейін қаз қалпында еш өзгеріссіз келе жатқан жылқы тегі. Саны жарты миллионнан аспайтын моңғол көшпенділері 2 миллионнан астам жылқы ұстайды. Дене тұрқы өте кішкентай болғанымен, аталмыш жылқы түрін понилердің қатарына жатқызуға болмайды. Моңғол жылқылары ашық аспан астында өмір сүреді және ауа райын талғамайды. Моңғол жылқыларының негізгі ерекшелігі осында. Сонымен қатар оларға арнайы жем-шөп дайындалмайды, өйткені олар қоректерін өздігінен тауып жейді. Жазда өзен, бұлақ бар жайылымда, ал қар түсе сусыз жайылымда бағылады. Моңғолдар жылқы малын ерекше қастерлейді, көбінесе оның етін тағамға қолданбай, жылқыны көлік ретінде пайдаланғанды жөн санайды. Моңғол жылқысы тағы Пржевальский жылқысынан тараған деген жорамал бар. Бұл жылқы табиғи іріктелген.
| Моңғол жылқысы | ||||
|---|---|---|---|---|
 | ||||
| Ғылыми топтастыруы | ||||
| ||||
| Егжей-тегжей топтастырылуы | ||||
|
Сырт келбеті өңдеу
Моңғол жылқысының өлшемі: айғыры – шоқтығының биіктігі 129,3 см, тұрқы 134,3 см, кеуде орамы 150,8 см, жіліншік орамы 17,6 см, осыған орай биесінің өлшемі: 126,9; 134,2; 154,2; 16,8 см. Моңғолияда бұл жылқыға жүк артады, салт мінеді, етін жеп, қымызын ішеді. Бұл жылқының салмағы 250-300 кг. Жазғы 3-3,5 айда құлын емген сүтін есептемегенде әр биеден 250 л сүт саууға болады. Моңғол жылқысы қатаң ауа райына көнбісті, жұмысқа төзімді. Моңғол жылқыларның құйрық жалын көп жағдайда моринхура атты аспапқа қолданады. Тұяқтары өте бекем келеді. Моңғол жылқыларының түрлері өте көп.
Мінезі өңдеу
Моңғолдар жылқыны өз досындай көреді. Сол себепті моңғол жылқылары ақылды, байсалды келеді. Физикалық тұрғыдан алып қарағанда, ұлаң-ғайыр шөл даланы көзді ашып-жұмғанша кесіп өтетін жылқылыры бұл моңғол жылқылары. Осы жылқылардың арқасында моңғол шапқыншылары көздеген жерлеріне тез жетіп отырған. Олар өте төзімді. Ат жегілгеннен кейін айғырлығын қояды, иесіне бірден бағынады. Бір қызығы үстіндегі шабарман тоқымнан жерге құласа да, ат шабуын тоқтатпайды екен. Бұл да бір моңғол жылқысының өзгешелігі. Бұл жағдайда жылқыны күшпен тоқтату керек.
Шығу тарихы өңдеу
Зерттеулер нәтижесі бойынша, моңғол жылқылары өз тарихын б.з.б. 2000 жылдан алған екен. Бірақ бұл тек қана болжам ғана. Мәліметтерге сүйенсек, моңғол жылқыларынан басқа да жылқы түрлері тарайды екен.
Моңғол мәденитіндегі жылқы өңдеу
Жоғарыда айтып өткендей моңғол халқы жылқы десе, ішкен асын жерге қоятын халық. Жылқы малын досындай көрген, оған құрметпен қараған. Моңғолдар былай дейді: «Жылқысыз моңғол – қанатсыз құс». Осы сөздерге қарап – ақ моғолдардың жылқыға деген қарым қатынасының қандай дәрежеде екенін көруге болады. Моңғол салты бойынша бала үш жасына толған кезде оған міндетті түрде жылқы тарту етіледі. Кімде жылқы малы көп болса, сол бай саналады екен. Тіпті, әрбір отбасының мүшесінде кем дегенде бір-бір жылқыдан болады екен. Моңғолияда ат жарыстары негізгі спорт түрінің құрамында. Күрестен кейінгі екінші орында. Моңғолдардың кезінде кең байтақ даланы жаулап алуына көмек болған жылқы.