Ноғай даруғасы
Ноғай даруғасы (тат. Нугай даругасы, башқ. Нуғай даруғаһы) — Қазан хандығы және этникалық жағынан болыстарға (руларға) бөлінген 1540-50 жылдары Қазан, Уса және Сібірмен бірге құрылған башқұрттардың (Башқұртстан[1]) әкімшілік-аумақтық бірлігі.
| Даруға | |
| Ноғай даруғасы | |
| Әкімшілігі | |
|---|---|
| Ел | |
| Кіреді | |
| Тарихы мен географиясы | |
|
| |
Тарихы өңдеу
Қазан хандығының әкімшілік бірліктері даруға (орысша «дорога» термині сәйкестікке байланысты осы жерден шыққан деседі) деп аталды деген пікір қате. Ол М.Г. Худяковтың гипотезасына негізделген, ол болса өз кезегінде Д.А. Корсаковтың қысқаша ескертуіне негізделген. Қазіргі уақытта Худяковтың тұспалын кейбір зерттеушілер серпінге байланысты қайталағанымен, XX ғасырдың аяғында ол ғылыми білім шеңберінен шығып кеткені анық. Шындығында, Қазан хандығының негізгі шет аймақтары арабша уәлаят терминімен, ал кіші аумақтық бөлімдер ел сөзі арқылы белгіленді. Даруға терминінің өзі тек билеушінің өкілі (даруғабек) лауазымын белгілеу үшін қызмет етті. Сірә, даруға термині XVII ғасырдың ортасындағы орыс әскери-әкімшілік терминінен — дорога шыққан (бұл жағдайда Ноғай дорогасы). И.П. Ермолаев (1982) дұрыс атап өткендей, Қазан хандығының, одан кейін Башқұртстанның жерлеріне қатысты дорога термині Мәскеу патшаларының Еділ бойының шығысындағы бағыттарын, жаулап алуларын белгілеу ретінде пайда болды. Ол өз кезегінде облыстарды жақтармен (Тау, Ноғай, Арша жағы, т.с.с.) байырғы орыс дәстүріне негізделді.
Ноғай даруғасының зәңгісі өңдеу
- Әлібай Мырзағұлов, 1773 жылы Ноғай даруғасының зәңгісі[2]
- Кенже Арсланов Ноғай даруғасы Бошмас-Қыпшақ болысының зәңгісі
- Жамансары Жаппаров Ноғай даруғасы Суын-Қыпшақ болысының зәңгісі[3]
Ноғай даруғасының болыстары өңдеу
| Ноғай даруғасының башқұрттары | ||
| Нағыз рулар немесе болыстар | Олардан тараған төбелер (рудың бөліктері) және аймақтар | |
| Мың (башқ. Мең) оған 477 түтін кірді | 1. Шобан | |
| 2. Қырықүйлі | ||
| 3. Жайықсу | ||
| 4. Құл Мың (башқ. Ҡол-Мең) | ||
| 5. Сулы Мың | ||
| 6. Ноғай Мың (башқ. Нуғай-Мең) | ||
| 7. Меркіт (башқ. Меркет) | ||
| 8. Үршек Мың (башқ. Өршәк-Мең) | ||
| 9. Мың елі (башқ. Мең иле) | ||
| 10. Саралы | ||
| 11. Құбау Мың (башқ. Ҡобау-Мең) | ||
| 12. Ық Мың (башқ. Ыҡ-Мең) | ||
| Табын (башқ. Табын) оған 387 түтін кірді | 1. Бесауыл (башқ. Биш-ауыл) | |
| 2. Кіші Табын (башқ. Кесе-Табын) | ||
| 3. Йұмран Табын (башқ. Йомран-Табын) | ||
| 4. Кәлшір Табын (башқ. Кәлсер-Табын) | ||
| 5. Қомрық | ||
| 6. Дуан Табын (башқ. Дыуан-Табын) | ||
| 7. Міллә Табын | ||
| Йорматы оған 521 түтін кірді | 1. Мешер Йорматы | |
| 2. Тәлті | ||
| 3. Бақай | ||
| 4. Арлар | ||
| 5. Бесқазан | ||
| 6. Мақар | ||
| Қыпшақ (башқ. Ҡыпсаҡ) оған 1332 түтін кірді | 1. Бұшман Қыпшақ (башқ. Бошман-Ҡыпсаҡ) | |
| 2. Су-он Қыпшақ | ||
| 3. Шақ Мең | ||
| 4. Сары Қыпшақ | ||
| 5. Керей Қыпшақ | ||
| 6. Қарағай Қыпшақ (башқ. Ҡарағай-Ҡыпсаҡ) | ||
| Бөріжан(башқ. Бөрйән) оған 448 түтін кірді | 1. Жансары Бөріжан | |
| 2. Байұлы (башқ. Байыулы) | ||
| 3. Мұнаш | ||
| 4. Жамаш | ||
| 5. Қарағай Бөріжан(башқ. Ҡарағай-Бөрйән) | ||
| 6. Дір Бөріжан | ||
| 6. Ноғай (башқ. Нуғай) | ||
| Өсірген (башқ. Үҫәргән) оған 381 түтін кірді | 1. Ай Өсірген (башқ. Ай-Үҫәргән) | |
| 2. Жайтөбе Өсірген (башқ. Йәй-түбә Үҫәргән) | ||
| 3. Шешәй (башқ. Шишәй) | ||
| 4. Бешәй (башқ. Бишәй) | ||
| 5. Суран (башқ. Сурән) | ||
| 6. Сураш (башқ. Сураш) | ||
| Түңгеуір (башқ. Түңгәүер) оған 80 түтін кірді | 1. Орман Түңгеуір (башқ. Урман-Түңгәүер) | |
| 2. Жалаң Түңгеуір (башқ. Ялан-Түңгәүер) | ||
| Тамжан (башқ. Тамъян)оған 196 түтін кірді | 1. Қоян | |
| 2. Мылтық | ||
| 3. Мясоуцкий | ||
| 4. Иік Тамжан (башқ. Эйек-Тамъян) | ||
| Табын (башқ. Табын) оған 472 түтін кірді | 1. Көбелек (башқ. Күбәләк) | |
| 2. Тілеу (башқ. Теләү) | ||
| 3. Қарағай (башқ. Ҡарағай) | ||
| 4. Кіші Табын (башқ. Кесе-Табын) | ||
| 5. Йұмран Табын (башқ. Йомран-Табын) | ||
| Қатай(башқ. Ҡатай) оған 300 түтін кірді | 1. Еділ Қатай (башқ. Иҙел-Ҡатай) | |
| 2. Көжек Қатай | ||
| 3. Енжар Қатай (башқ. Инйәр-Ҡатай) | ||
| 4. Құзғын Қатай | ||
Тағы қараңыз өңдеу
Дереккөздер өңдеу
- ↑ Ахмет-Зәки Уәлиди Тоған «Башқұрттардың тарихы» (түрік тілінен орыс тіліне аударған А.М. Юлдашбаев) Үфі. Зейнеп Биішева атындағы «Кітап» башқұрт баспасы. 2010(қолжетпейтін сілтеме)
- ↑ 17 қазан 1773 ж.— Полковник, Ноғай даруғасы Бошмас-Қыпшақ болысының башқұрт зәңгісі Кенже Арслановтың Ноғай даруғасының зәңгісі Әлібай Мырзағұловқа Е.И. Пугачевтің әскеріне шақырумен жазған хаты.
- ↑ Тарих ғылымдарының докторы Нәзір Құлбақты: Кенже абыз және оның балалары Мұрағатталған 17 ақпанның 2009 жылы.