Псевдоғылым
Псевдоғылым (ағылш. Pseudoscience, жалған ғылым) — өздерін ғылыми және нақты деп мәлімдеген, бірақ ғылыми методқа сай келмейтін мәлімдемелер, нанымдар, немесе қорытындылар.[1] Псевдоғылым көбінесе қайшылықты, әсіреленген, немесе анықтағысыз (unfalsifiable) болады; ол байсалды сынаудың орнына растау сыңаржақтылығына салынады; ол сондай-ақ сарапшылар бағасына да ашық болмайды; гипотезаларды түсіндіруде жүйелі практикалық негіз бен дәлел кем болады; сондай-ақ көптеген псевдоғылыми гипотезалар эксперименталды түрде терістелсе де, әліге дейін біреулер оны жалғастыра береді. "Псевдоғылым" терминінің кемсіту мағынасы бар,[2] өйткені ол ғылыми деген тұжырымдар нақты, дәл және дәлелді емес, тіпті алдамшы көзқарастар болып келеді.[3]
Ғылым мен жалған ғылым арасындағы шекараны анықтаудың философиялық және ғылыми мәні бар. Ғылымды псевдоғылымнан ажыратудың денсаулық сақтау, маман сараптамасы, экология саясаты және ғылыми оқыту салаларында практикалық мәнге ие. Ғылыми фактілер мен теорияларды астрология, алхимия, балама медицина, оккультизм, діни сенім секілді псевдоғылыми сенімдерден ажыратып, таза ғылымға қол жеткізу ғылыми оқыту мен ғылыми сауаттылықтың маңызды бір саласы есептеледі.
Псевдоғылым зиянды болуы мүмкін. Мысалы, псевдоғылыми есептелетін вакцинаға қарсы белсенділік пен гомеопатиялық дәрі-дәрмектерді альтернативті емдеу әдісі ретінде насихаттау жұрттың денсаулыққа пайдалы ғылыми емдеулерден бас тартуын туғызуы мүмкін.[4]
Этимология өңдеу
Псевдоғылым сөзі гректің "Псевдо" (грек. ψευδής, pseudḗs) - "қате", "өтірік" мағынасындағы сөзі мен қазақша "ғылым" сөзінің бірігуінен жасалған. Осы екі сөздің бірлігі ретінде бұл термин кем дегенде XIIIV ғ-дың аяғынан бері (1796 жылы Джеймс Петтит Эндрюсp pseudoscience - псевдоғылым сөзін Алхимияға қаратып қолданған) қолданылып келсе де, псевдоғылымды нақты әрі үйлесімді ғылымнан анық ажырату ХІХғ-дың ортасында кең жалпыласа бастады. «Псевдо-ғылым» ("pseudo-science") терминінің алғашқы қолданысының бірі 1844 жылғы Солтүстік Медицина журналының 387 санынан кездеседі:
"Ондай қарама-қайшы түрдегі жасампаздық өзін ғылымның бір тармағы деп есептейді, шынтуайтында ол псевдо-ғылым (pseudo-science), ол алдамшы қағидалар бүркенішінде аталмыш факттер мен қате түсініктерді құрастарды."
Бұл терминді 1843 жылы француз физиологы Франсуа Магенди қолданып, бассүйектің формасы мен көлеміне қарай оның зерделілігін анықтайтын жалған ғылым - френологияны "қазіргі заманның псевдоғылымы" деп атады. ХХ ғ-да бұл сөз ғылыми деп мәлімделген, бірақ іс жүзінде сенімді эксперименттік дәлелдермен расталмаған құбылыстарды түсіндіруді сипаттау үшін кемсіту (pejoratively ) мағынасында қолданылды.
Дереккөздер өңдеу
- ↑ Псевдоғылымның анықтамасы:
- "Жасанды немесе жалған ғылым; ғылыми әдіске негізделген деп, немесе ғылыми шындық мәртебесіне ие деп қате қарастырылған әлем туралы өзара байланысты сенімдер жиынтығы." Оксфорд ағылшынша сөздігі, екінші басылым 1989 ж.
- "псевдоғылымды көптеген зерттеушілер ғылым тонына оранған жалған ғылым деп есептейді." Осы тақырыптағы ең заманауи классика (Гарднер 1957) оны "Ғылым атындағы әуестіктер мен сандырақтар құлдырау" деп атады. Брайн Байгриге (Brian Baigrie, 1988, 438) негізделсек, "бұл сенімдердің жиіркенішті тұсы олардың шын ғылым ретінде жасанып алуы». Осы және басқа да көптеген авторлар псевдоғылымның келесі екі өлшемде болады: (Ганссон 1996): (1) ол ғылыми емес, және (2) оның жақтаушылары өздерін ғылыми етіп көрсетуге әуес."
- "псевдоғылыми тұжырымдар жеткілікті дәлелдемесі болмаса да, шындыққа сай келмесе де, сол саладағы сауатсыз адамдарға ғылыми болып көрінеді" (33-бет). Керісінше, "ғылым дегеніміз - өткен немесе қазіргі кездегі бақыланатын және пайымдалатын құбылыстарды сипаттауға және түсіндіруге арналған, қолдау мен сынауға ашық уәжді білім жүйесін құруға бағытталған әдістер жиынтығы."(p. 17), Shermer, 1997, National Science Foundation, https://www.nsf.gov/statistics/seind02/c7/c7s5.htm Мұрағатталған 16 маусымның 2016 жылы.
- ↑ Frietsch, Ute (7 April 2015). "The boundaries of science / pseudoscience". European History Online (EGO). Archived from the original on 15 April 2017. https://web.archive.org/web/20170415202501/http://ieg-ego.eu/en/threads/crossroads/knowledge-spaces/ute-frietsch-the-boundaries-of-science-pseudoscience. Retrieved 15 April 2017.
- ↑ Hansson, Sven Ove (2008), "Science and Pseudoscience", Stanford Encyclopedia of Philosophy, Metaphysics Research Lab, Stanford University, Section 2: The "science" of pseudoscience, http://plato.stanford.edu/entries/pseudo-science
- ↑ What Should Become of a Monument to Pseudoscience?. Center for Inquiry (10 July 2019). Тексерілді, 1 желтоқсан 2019.