Регистан (Самарқан)
Регистан — Самарқанның басты тарихи алаңы. Ең атақты регистан саналатын Самарқан алаңы үш медреседен тұратын архитектуралық ансамблімен танымал.[1] Олар Ұлықбек, Шердор, Тіллә Қари медреселері, үшеуі де әр түрлі мезгілде тұрғызылып, өскелең ұрпаққа ата-баба мұрасы ретінде жеткізілген.[2] Тарихи деректерге сүйенсек, үш медресенің екеуі Жалаңтөс баһадүр бұйрығымен салынады. Оның бірі Тіллә Қари болса, екіншісі – Шердор.[3]
Алаңның тарихы өңдеу
Алаң 600 жылдан астам уақыт бойы жұмыс істеп келеді, оның кейбір ғимараттары XV ғасырдан бері өзінің бастапқы түрінде сақталған. Регистан Самарқанның ескі бөлігінің орталығында орналасқан.
.jpeg)
«Регистан» сөзі өзбек тілінен «құм басқан жер» деп аударылады - ежелгі заманда Таяу Шығыста бұл қаланың кез-келген орталық алаңының атауы болған. Темірланның немересі болған Мирзо Ұлықбек тек билеуші ғана емес, сонымен бірге ғылыммен де айналысты. Ол өз елінің мәдениетін дамытуға бар күш-жігерін жұмсады. Сол кезден бастап Регистанның жаһандық дамуы басталды, Регистан аумағы маңызды мәдени тарихи маңызға ие болды. Онда сарбаздар сапқа тұрды және Үкіметтің жарлықтары оқылды. Сауда жәрмеңкелері үнемі өткізіліп тұратын, себебі Самарқанд сол кезде "Жібек жолы" жүйесіндегі маңызды қалалардың бірі болған. Ұлықбектің бұйрығымен XV ғасырдың басында алаңда алғашқы медресенің құрылысы басталды.
XVI-XVIII ғасырлар кезеңі тек Регистанның ғана емес, бүкіл қаланың құлдырауымен сипатталады. Астананы Бұхараға көшіргеннен кейін, ол Ұлы Жібек жолы болудан қалды — сауда керуендері басқа жолдармен жүрді, ал Самарқан қаңырап бос қалды. Зардаптарының зор болғаны соншалық, дереккөздер бойынша медреседе жабайы аңдар өмір сүрген. 20 ғасырдың басында ғана қалада белсенді қалпына келтіру жұмыстары басталды, ол 60-жылдардың ортасына дейін созылды.[4]
Өзбекстанның тәуелсіздік кезеңінде бұл алаң қазіргі заманғы кейпіне келтіріліп, әсемделді. Бүгінде Регистан - Самарқандтағы барлық ауқымды мерекелер, концерттер мен фестивалдердің орны. Жылына екі рет атап өтілетін басты шара - бұл халықаралық Sharq Taronalari музыкалық фестивалі.[5]
Ұлықбек медресесі өңдеу
Ұлықбек медресесі алаңның батыс бөлігін алып жатыр, қарама-қарсы жағында бірнеше жылдан кейін Ұлықбектің ханакасы (тұрағы) салынды. Алаңның солтүстігінде саяхатшылар мен сауда керуендерінің демалуына қызмет ететін Керуен сарай қоғамдық орны салынды. XVII ғасырдың басында соңғы екі ғимарат қараусыз қалып, қатты қирағандықтан мұнда жаңа ғимараттар тұрғызылды.
Ғимарат ұзындығы 81, ені 56 метр болатын төртбұрыштың пішініне ие. Оның әсем доғалы қасбеті еңселі порталмен көмкерілген. Ғимараттың қасбеті шығысқа қарайды. Орталық кіреберіс оюлы терезе торымен безендірілген үлкен үшкір арка түрінде жасалған. Екі бүйірлік кіреберістер бірдей контурларға ие, тек кішірейтілген өлшемдерде. Барлық үш порталдың үстінде лоджиялар орналасқан, ол арқылы Регистан алаңының керемет көрінісін тамашалауға болады. Бір кездері медресе ғимаратының төрт бұрышынан биіктігі шамамен 33 метр мұнаралар болған, осы уақытқа дейін тек Шығыс мұнаралары сақталған. Ғимараттың ішінде, оның бұрыштарында үлкен дәрісханалар (дарсханалар) орналасқан. Аула төртбұрыш түрінде (30 × 30 м) үлкен тас тақтайшалармен жабылған. Ауланың айналасында шағын бөлмелері бар екі қабатты тұрғын үйлер бар. Ғимараттың оңтүстік және солтүстік бөліктерінде орналасқан жабық айвандар бұрын жазғы сыныптар ретінде қолданылған.
Ғимаратты безендіру кезінде сол кездегі барлық сәндік материалдар қолданылған - мозаика, сырлы кірпіш, мәрмәр және майолика (керамикалық плиткалар). Плиткалардың ақ және көк Реңктері терракоталық түсті кірпішпен үйлесімде шығыс өрнектерінің өзіндік ерекшелігі мен байлығын толықтай көрсетеді. Ғимараттың кіре беріс порталдары және әр бөлменің шеттері әртүрлі түсті мозаикалармен безендірілген. Сондай-ақ, негізгі кіреберіс жұлдызды аспан түріндегі жағымды өрнекті қалыптастыратын мозайкалармен безендірілген. Ғимараттың шығыс стиліндегі әшекейлермен әсем безендірілген сәулеттік формалары Ұлықбек медресесін Орта Азияның ортағасырлық сәулет өнерінің көптеген ескерткіштерімен қатар қойды.[6]
Шердор медресесі өңдеу
Шердор медресесі 1619-1636 жылдары Регистан алаңында салынған. Бұл алаңның батыс жағында қарама-қарсы тұрған Ұлықбек Медресесінің көшірмесі, бірақ басқа пропорцияларда. Олардың арасындағы жас айырмашылығы 200 жылды құрайды, Шердордың ауданы мен өлшемдері үлкен, бірақ әрлеу жұмыстарының сапасы жағынан төмен, бірақ өзіндік ерекше белгілері бар.
.jpg)
Сыртқы және ішкі жағынан бұл медресе сырлы кірпіштің жарқын әшекейлерімен безендірілген, қабырғалары мен мұнаралары түрлі-түсті өрнектері бар мозаикалармен және араб тіліндегі құраннан алынған үзінділермен безендірілген. Алайда, ғалымдар, тарихшылар мен қалпына келтірушілер Шердор медресесінің бастапқы келбетін қалпына келтіруге тырысса да, әрлеудің бір бөлігі қалпына келтірілмеді. Сәулет өнері бойынша медресе Ұлықбек медресесін іс жүзінде қайталайды, яғни шаршы пішінді ішкі ауласы бар, шәкірттеріне арналған худжралар және сабақтарға арналған екі дәрісхана бар. Оның құрылысы кезінде, XVII ғасырда медресені ең заманауи деп санауға болады: құрылыс кезінде сол жылдардағы ең жаңа сәулет жаңалықтары қолданылды.
Шердор медресесі өзінің тарихында бірнеше рет қалпына келтірілді, ең үлкен жұмыстарды ХХ ғасырдың басында кеңес сәулетшілері жүргізді, олардың бірі әлемге әйгілі В.Г.Шухов болды. Бүгінгі таңда Самарқан сәулетінің бұл ескерткіші қаланың басты көрікті жерлерінің бірі болып табылады. Ал 2001 жылы Шердор медресесі ЮНЕСКО-ның Әлемдік мұра тізіміне енгізілді.[7]
Тіллә Қари медресесі өңдеу
Тіллә Қари медресесі 1646-1660 жылдары Ұлықбек заманынан қалған ескі керуен сарай орнында салынған. Ялангтуша би Баходур медресе өзінің қасбетімен Регистан алаңын тұйықтап, сонымен қатар мешіт ғимараттың өзінде орналасып, сонда шәкірттері медреседен шықпай-ақ намаз оқи алатындай етіп салуды жоспарлаған болатын.
Ғимараттың негізгі қасбеті алаңға қарайды және іс жүзінде порталдан және екі қабатты хужалардан және бұрыштық мұнаралардан тұратын екі қанаттан тұрады. Аула төртбұрышты, барлық жағынан галереялармен және тұрғын қабаттармен қоршалған. Бұл медресе "алтынмен қапталған" деп аталуы кездейсоқ емес, шын мәнінде қабырғалар мен аркалар мұнда дәстүрлі кескіндеме мен мозаикалық ою-өрнекпен ғана емес, сонымен қатар мол алтынмен де көмкерілген. Арнайы намаз орны михраб және имам орны мінбер кезінде алтын жалатумен жабылған болатын. Алайда, 19 ғасырдың басында Самарқанда қатты жер сілкінісі болып, медресенің басты порталын қиратты. 1918 жылы Самарқандта Кеңес өкіметі орнағаннан кейін медресенің діни мектептер ретіндегі қызметі тоқтатылды. Бір жылдан кейін сауда нүктелері бұзылды. Алайда, Кеңес өкіметі Регистан алаңының керемет ескерткіштерін қалпына келтіруге көп күш пен қаражат жұмсады: барлық үш медресе қирандылардан тазаланып, іс жүзінде қалпына келтірілді. ХХ ғасырдың 20-жылдарында басталған қалпына келтіру жұмыстары Кеңес Одағы ыдырағанға дейін аяқталды.[8]
Дереккөздер өңдеу
- ↑ https://qazaqtv.com/kk/programms/across-central-asia/2114-samarkannyn-kumdy-alany-registan Регистан. Самарқанға саяхат
- ↑ https://kznews.kz/lifestyle/shygystyn-zhauhary-samarqand/ Шығыстың жауһары – Самарқанд
- ↑ https://ardak.kz/archives/954 Өзі билеген Самарқанда Жалаңтөс баһадүрге ескерткіш жоқ
- ↑ https://uzbekistangid.ru/mesta/ploschad-registan Знаменитая площадь Регистан в городе Самарканд
- ↑ https://wikiway.com/uzbekistan/samarkand/registan/ Площадь Регистан (Registon)
- ↑ https://www.tourister.ru/world/asia/uzbekistan/city/samarqand/placeofinterest/26185 Медресе Улугбека (Ulug`bek mаdrаsas)
- ↑ https://www.advantour.com/rus/uzbekistan/samarkand/sher-dor.htm Медресе Шер-Дор, Самарканд
- ↑ http://arx.novosibdom.ru/node/1624 Площадь Регистан в Самарканде: Медресе Улугбека. Шер-Дор. Тилля-Кари