Резерпин

Резерпин (лат.Reserpinum) - метилрезерпаттың 3,4,5-триметоксибензоаты. Rauvolfia serpentina өсімдігінен алынған. R. canescens, R. micrantha, R. tetraphylla, R. heterophylla және тағы басқаларынан анықталған. 1956 жылы Роберт Бернс Вудворд тапқан болатын.

Физикалық қасиеті

Ақ немесе сары кішкентай кристалдық ұнтақ. Сірке қышқылының салқын түрінде және хлороформда оңай ериді, ал суда,спиртте,диэтилэфирінде аз ериді

Қолданысы

Резерпин Раувольфиядан алынатындықтан, оның да қасиеттерін бойына жинайды. Мысалы, Резерпинді гипертониялық ауруларды емдеуде, сонымен қатар, гипертониялық аурулардың күрделі түрлерін емдеуде, кейде психоздық күрделі қозуларды емдеу үшін де қолданылады. Резерпинді психиатритикалық және неврологиялық зерттеулерде резерпинді жоғары АД көрсеткішіне ие жүйкелік-психологиялық бұзылуларда науқасқа ұсынады, сонымен қатар, ұйқысыздық жжәне тағы басқа ауруларды емдеуге де қолданады. Алкогольдік-психологиялық ауруларды емддеу үшін де тамақтан кейін қолданылу ұсынылады. Дозаларын бастапқыда арттырғанмен, қажетті әсерлерді көрсеткеннен кейін дозасын шамалап төмендетеді.

Жанама әсерлері

Аз дозада резерпиннің жанама әсерлері болмайды, ал жоғары дозада және жоғары сезімталдық кезінде көздің шырышты қабығының гиперемиясы , асқазанның ауруы , диарея, брадикардияны, әлсіздік, бас айналу , ентігу, жүрек айнуы, құсуды байқауға болады. Ұзақ уақыт қолданған кезде паркинсонизм орын алуы мүмкін. Психикалық аурулармен ауыратын науқастарда мазасыздану, қорқыныш, ұйқысыздық және депрессия дамуы әбден мүмкін. Бронхтық обструкциямен шалдыққан адамдарда резерпин бронхоспазмның өткір шабуыл тудыруы мүмкін.Брнхоспазмды атропинмен түсіреді. Жанама әсері болған жағдайда резерпиннің дозасын төмендетіп, немесе уақытша қолдануды тоқтату қажет. Асқазан ауырған кезде холинолитикалық зат тағайындалады. Депрессия шалдыққан адамдарға резерпинді қолдануға болмайды. Депрессияның туындауы резерпиннің дозировкасынан болады: бұл препаратты 0,5 мг-нан асырмау қажет, себебі науқастың басында суицидиалық ойлар болуы мүмкін

Медицинада алу жолы

Резерпин алкалойдтар қатарына жатады. Оның физиологиялық қасиеттері гипертония, жүйке және психикалық ауруларды емдеуге мүмкіндің берді. 1952 жылы американдық ғалым Вудворд 5 жыл ішінде резепиннің құрылысын анықтап оны синтездеп алды. Резерпин Раувольфия өсімдігінің тамырынан аммиактың қатысында эфирді бөліп алуда синтезделеді: еріткіштің (эфирдің) көп бөлігі жойылғаннан кейін қалдықты жүзім қышқылының ерітіндісімен айырып алынып, мұнай эфирімен шайылынады, бөлінген алкалойд алюминий оксиді толтырылған хроматографиялық колонка арқылы өткізіледі. Осындай синтез түрі 1956 жылы Вудвордпен мынадай схема бойынша іске асырылған болатын.

Оптикалық изомерлердің медицинадағы маңызы

Оптикалық изомерлер медицинада кең сұранысқа ие, өйткені хиральді қосылыстар арқылы әр түрлі ауруларды емдеуге болады. Алайда, кейбір қосылыстар екі энантиомерден тұрады. Олардың оң бөлігі жағымды әсер тигізсе, теріс бөлігі әр түрлі жанама әсерлер тудырады. Мәселен, талидомид деп аталатын дәрі 1960 жылы өте атақты болды. Оны таксикоз кезінде жүкті әйелдер қолданатын болған. Өкінішке орай, дәрігерлер оның екінші энантиомері бар екендігін білмеген. Сөйтіп, эмбрион деформацияға ұшырап, дүниеге кейбір дене мүшелері жоқ сәбилер келген. Қазіргі уақытта тек 15% дәрілік заттар бір типті энантиомерден тұратын хиральді таза қосылыстар.Бұл дәрілердің синтезі үш химик ғалымдардың – W.S. Knowles, R. Noyori және K.B. Sharpless арқасында жүзеге асты,олар оптикалық изомер алу үшін катализаторды ұсынды. Мұның медицинадағы маңызы өте зор, себебі хиральді таза дәрілік препараттар алуға мүмкіндік береді. олар аз мөлшерде қолданғанда және жанама әсердің төмен тәуекелділігімен тиімді болып табылады.

Оптикалық изомерлер және хиральді орталық

Оптикалық изомерия - кейбір заттардың жарықтын поляризациялану жазықтығын қарама-қарсы жақтарға айналдыру қабілеті.Біздің қолдарымыз симметриялы элементтер болып табылмайды және олар бір біріне айнадағы көрінісі сияқты болады. Екі түрлі молекуланың айналық кескіндері бірінің үстіне бірін қойғанда беттеспейді.. Ал 4 түрлі орынбасушы топтары бар көміртекті хиральді орталық деп атайды. Хиральді молекулалар симметриялы элементтер болып табылмайды және олар бір біріне айнадағы көрінісі сияқты болады. Олар кеңістікте беттесе алмайды.

Оптикалық изомерлердің қолданыс аясы

Оптикалық изомерлерді медицинада дәрілік-препараттарды дайындау үшін қолданады, сонымен қатар, адам ағзасына да изомерлерде қажет болып табылады. Мысалы, адам ағзасындағы аминқышқылдарының құрамында болады. Одан өзге косметикада және қант өндірісінде қолданылады. Оптикалық изомерлер медицинада маңызды рөл ойнайды. Олардың оптикалық белсен-ділігіне байланысты медицинада әсіресе дәрілер алуда қолданады. Хиральді молекулалар ағзада орын алатын биологиялық процестерге қатысады. Ағза ауруға ұшыраса, ол ауруды күшейтетін ферменттердің жұмысын тежейді, яғни ферменттегі белсенді орталыққа тұрып алып, субстратпен қосылуына кедергі жасайды. Осылай оптикалық белсенді дәрілер ағза-ға әсер етеді. Қазіргі заманғы технологиялар дәріні рацемат қоспалары түрінде алуға мүм-кіндік береді.Рацематтардың фармацевтикалық белсенділігі оның ағзаға тек бір энантиомерінің әсер етуіне байланысты. Ал екіншісінің белсенділігі жоғары болады немесе ағзаға кері әсерін тигізеді. Мысалы, толидамид дәрісінің бір оптикалық изомері ағзаға түскенде жүкті әйелдердің жүрек айну ауруларын басса, екіншісі туған нәрестенің дене мүшесінің жоқ немесе сал болып туылуына әкеп соғады.

Оптикалық изомерлерді анықтау

Белгілі бір, кез-келген құрылыстың изомерін анықтау жарық поляризациялау арқылы жүзеге асады. Қалыпты жағдайда жарық поляризацияланбайды. Жазық поляризацияланған жарыққа хиральды қосылысты жақындатқан кезде ол электр және магнит өрістерін тербелтіп, әр түрлі бағытқа белгілі бір бұрышқа айналдырады. Энантиомерлер жұбы жазықты бірдей бұрышпен, бірақ қарама-қарсы бағытқа айналдырады. Егерде жарықтың бағыты оңға бұрылса, яғни сағат тілімен бағыттас бұрылса, Д-энантиомер, ал сағат тіліне қарама-қарсы бағытта бұрылса Л-энантиомер болып табылады. Осы арқылы біз белгілі бір қоспаның энантиомері бар немесе жоқ екендігін анықтаймыз. Тағы бір анықтау жолы, қосылыстың құрылысын ашып, оның хиральді немесе ахиральді екендігін анықтау. Егер де ол хиральді болса, ол оптикалық белсенді болып табылады, яғни энантиомері бар. Сонымен қатар, Фишер проекциясы арқылы да анықтайды. Егер құрылыстың кеңістіктегі құрылымы мен көлеңкедегі кескінін беттестіргенде сәйкес келмесе, олар оптикалық изомерлер болып табылады, яғни айнадағы кескіні. Заттардың құрамын анықтау үшін рентген кристаллография әдісін қолданады. Бұл әдіс арқылы ең алғаш 1988 жылы ИДВ(иммундық дефицит вирусы) протеазаның пішінін анықтады.

Оптикалық изомерлерді бөлу әдістері

Оптикалық изомерлерді бөлудің негізгі үш әдісі бар. Олар: оптикалық сұрыптау, оптикалық белсенді қосылыс қосу және хиральді катализатор.

Оптикалық сұрыптау: Дәстүрлі синтетикалық бағыт арқылы пайда болған рацематтық қосылыстағы екі энантиомерлерді бөліп алу. Қоспадағы басқа бір изомерлермен әрекеттесетін оптикалық активті қосылыстың(қосымша хираль) таза энантиомерін қолдану болып табылады. екі энантиомерді бөліп алу процессі. Қоспаддағы изомерді басқа бір қосымша хиральды қосылысқа қосады. Түзілген жаңа өнімнің физикалық қасиеті өзгереді. Жаңа өнім фракциялық кристалдану арқылы бөлінеді. Бұл әдіс бірнеше рет қайталанады. Бұл әдістің кемшілігі: ұзақ уақыт алады, қосымша реагенттер қолданылады. Оптикалық белсенді қосылысқа сондай бағытта айналатын энантиомер қосу; Бұл әдісте бастапқы материал ретінде оптикалық белсенді реагент қолданылады және қалаған өніммен бір бағытта жүреді. Көбіне табиғи көмірсулар мен L-аминқышқылдары. Бұл синтетикалық жол аралық өнімді сақтауға және қажет энантиомердің түзілуіне негізделген. Бұл әдісте қымбат бөліп алу әдістері қолданылмайды. Хиральды катализатор. Бұл арқылы тек 1 ғана энантиомер аламыз (қымбат).Әдістің тиімділігі катализаторлар аз мөлшерде және қайталанып пайдаланылады.