Сарыұйғырлар

Сарыұйғырлар (өз атаулары сарығ юғыр) — ұлт, ҚХР-дағы ұсақ халықтардың бірі. Ганьсу провинциясында, Чжанье (Гуанчжоу) қ-нан Цзю-цюань (Сучжоу) қ-на дейінгі Үлкен жолдың оңт-ндегі даланы, оның арғы жағындағы тау етегін мекендейді. Сарыұйғырлар Моңғолияның Орхон, Селенга өзендерінен және Шығыс Түркістаннан қоныс аударған ежелгі түркі тайпаларының тікелей ұрпағы болып табылады. Өздерін ойлық (ойлығ), таулық (тағлығ) деп екіге бөледі. Бұлар да: харангат, пегеші, тұргұш, ойрат, анджән, оғлан, солтұс, патан, тоғшы, томан, т.б. ру-тайпаларға бөлінеді. Халқының жалпы саны 13 мың адамға жуық.

югур, сарыг югур
Сарыұйғырлар
Бүкіл халықтың саны
13 000
Ең көп таралған аймақтар
Қытай
Тілдері
юйгу тілі, қытай тілі
Діні
буддизм, шаманизм

Тілі

Тілі - Алтай тектес түркі тілдерінің солтүстік-шығыс топшасының тілі. Бір тобы түркі тілді, екіншісі монғол тілді, үшіншісі қытайша, төртіншісі тибет тілінде сөйлейді. Қытай тілі барлық топтар үшін қарым-қатынас тілі болып табылады. Жазуы тибет графикасына негізделген.

Діні

Будда және шаман дінін ұстанады. Түркі халықтарының ішінде Сарыұйғырлар ғана мұсылман дінін қабылдамаған. Сарыұйғырлар жеке ұлт ретінде 19 ғ-дың аяқ кезінен зерттеле бастады.

Тарихы

Сарыұйғырлардың ата-бабалары 7-8 ғасырларда Селенга өзені алабынан, Енисей қырғыздарынан Ұйғыр қағанатын талқандағаннан кейін (840 ж.) – Шыңжаңдағы Тұрфан оазисінен қоныс аударған. 9 ғасырдың ортасында олар өз мемлекетін құрды. Олардың құрамында түргеш, таңғұт, моңғол, тибет топтары болды. 1020 жылдардан бастап таңғұттармен соғысып, 1036 жылы Си Ся мемлекетіне бағынды. 1696 жылы Цин империясының құрамына кірді.

Кәсібі

Қазіргі уақытта сарыұйғырлардың негізгі кәсібі мал шаруашылығы. Қой, сиыр, ешкі, түйе, жылқы, қашыр өсіріледі. Далалық алқаптардың тұрғындары егіншілікпен және бау-бақшамен айналысады. Негізгі дақыл – тары. Бұршақ, картоп, пияз егіп, қауын, қарбыз өсіреді. Қосалқы кәсібі – аң аулау, дәрілік өсімдіктерді теру, жүк тасымалдау. Югу автономиялық уезі мұнай мен пайдалы қазбаларды өндірудің перспективалы аймағы болып табылады: құрамында темірі жоғары кендер табылды.

Өмір салты

Сарыұйғырлардың некелері моногамдық болып табылады. Әдетте ажырасулар болмайды. Әйелі босанбаса, күйеуінің ажырасуға немесе екінші әйел алуға құқығы жоқ. Егер ерлі-зайыптылар бірге өмір сүре алмаса, олар бөлек кетеді, бірақ олар ажырасқан болып саналмайды және қайтадан некеге тұра алмайды. Жас жігіт рулас қызға үйлене алмайды. Балаларына әкесінің руының аты берілген. Туыстық қатынаста әкенің ағаларына қарағанда ананың ағаларының құқығы көбірек. Бұрын қалыңдық үшін мал, зат немесе ақша төленетін. Есеп бірлігі ретінде жылқы алынды. Қазір таңдау тегін.

Қайтыс болған адамды далаға (тыр) шығарып, өртеп жібереді. Үш күннен кейін туыстары келіп, күлді ақ дорбаға жинап, үстіне үйінді топырақ төгіп көмеді. Бұл жерлеу әдісі дттур деп аталады. Ламалар мен қарттарды осылай жерлейді. Жастарды киімдерімен жерге көміп, оларды оңтүстікке, батысқа қаратып орналастырады. Бірнеше жылдан кейін қабірді қазып, қалдықтарын өртеп, күлін көміп тастайды. Өлген сәбилерді үйдің жанына жерлеген.

Ерлер киімі – күрте, шалбар, халат, етік немесе киіз етік, бас киім, әйелдердікі – белбеуі бар халат, шалбар, шұлық, аяқ киім, киіз қалпақ. Олар көптеген зергерлік бұйымдарды пайдаланады.

Тағамның негізгі түрлері - ет қосылған кеспе сорпасы, сиыр майы мен сұлы жармасы қосылған шай, сүт өнімдері, чумиза немесе тарыдан жасалған ботқалар, бумен пісірілген бәліштер.