Селен

Қаныққан бу қысымы
34	Мышьяк ← Селен → Бром
S; ↑; Se; ↓; Te	Периодическая система элементов 34Se
Жай заттың сыртқы бейнесі
Атом қасиеті
Атауы, символ, нөмірі	Селен, 34
Топ типі	Басқа бейметалдар
Топ, период, блок	16, 4, p
Атомдық масса ; (молярлық масса)	78.971(8) м. а. б. (г/моль)
Электрондық конфигурация	[Ar] 4s2 3d10 4p4,; 1s22s22p63s23p64s23d104p4
Қабықшалар бойынша электрондар	2, 8, 18, 6
Атом радиусы	140 пм
Химиялық қасиеттері
Ковалентті радиус	120±4 пм
Ван-дер-Ваальс радиусы	190 пм
Ион радиусы	(+6e) 42 (-2e) 198 пм
Электртерістілігі	2,55 (Полинг шкаласы)
Электродты потенциал	0
Тотығу дәрежелері	−2, −1, +1, +2, +3, +4, +5, +6
Иондалу энергиясы	1-ші: 941.0 кДж/моль (эВ) ; 2-ші: 2045 кДж/моль (эВ) ; 3-ші: 2973.7 кДж/моль (эВ)
Жай заттың термодинамикалық қасиеттері
Термодинамикалық фаза	Қатты дене
Тығыздық (қ.ж.)	4,79 г/см³
Балқу температурасы	490 K
Қайнау температурасы	958,1 K
Балқу жылуы	5,23 кДж/моль
Булану жылуы	59,7 кДж/моль
Молярлық жылусыйымдылық	(сұр): 25.4 Дж/(K·моль)
Молярлық көлем	16,5 см³/моль
Жай заттың кристаллдық торы
Тор құрылымы	алтыбұрышты
Тор параметрлері	a=4,364; c=4,959 Å
c/a қатынас	1,136
Дебай температурасы	90 K
Басқа да қасиеттері
Жылуөткізгіштік	(300 K) 0,52 Вт/(м·К)
Юнг модульі	10 ГПа
Жылжу модульі	3.7 ГПа
Пуассон коэффициенті	0.33
Моос қаттылығы	2.0
Бринеллий қаттылығы	736 МПа
CAS нөмірі	7782-49-2

Селен (лат. Selenіum; Se) — элементтердің периодтық жүйесінің VІ тобындағы хим. элемент, ат. н. 34, ат. м. 78,96. Жер қыртысындағы салмақ мөлш. 5106%. Атауы грек. selene — “Ай” деген сөзден шыққан. Табиғатта тұрақты 6 изотопы бар. Жасанды жолмен алынған изотоптарының маңыздысы 75Se (T1/2=121 тәулік). С-ді 1817 ж. швед ғалымы Й.Берцелиус (1779 — 1848) ашқан. Минералдары: берцелианит, науманит, клаусталит, халькоменит, керстенит; шашыранды элемент.

Кристалдық торы гексагоналды (сұр С.), сұр түсті, қатты бейметалл; тығызд. 4,807 г/см3, балқу t 221ӘС, қайнау t 685,3ӘС, 100 — 150ӘС-та сұр S-ге айналатын кубтық және моноклинді түрөзгерістері кездеседі. Қосылыстарында айнымалы, –2,+2,+4,+6 валентті. S-нің буында Se8Se6Se4Se2 қатар болып, сары түсті келеді.

Темп-ра 900ӘС-тан асқанда Se-нің мөлшері әлдеқайда артады. Хим. қасиеттері күкіртке ұқсас. S. қосылыстарының барлығы улы, галогендермен әрекеттесіп SeF6, SeCl4, SeBr4, т.б. қосылыстар түзеді. S-ді күкірт қышқылының өндіріс қалдықтарынан, мысты тазарту кезіндегі анодтағы тұнбадан алады. S.болаттың қасиетін жақсартатын қоспа, оптик. шыны, резина бұйымдары өндірісінде катализатор ретінде қолданылады.

Жер қыртысындағы селен геохимиясының негізгі белгілері оның иондық радиусының күкірттің иондық радиусына жақындығымен анықталады. Селен 37 минерал құрайды, олардың ішінде бірінші кезекте ашавалит FeSe, клаусталит PbSe, тиманнит HgSe, гуанахуатит Bi2(Se, S)3, хостит CoSe2, платинит pbbi2(S, Se)3, әртүрлі сульфидтермен, кейде касситеритпен байланысты. Кейде өзіндік селен кездеседі. Селенде негізгі өнеркәсіптік маңызы сульфидті кен орындары бар. Сульфидтердегі селен құрамы 7-ден 110 г/т-ға дейін ауытқиды. Теңіз суындағы селен концентрациясы 0,4 мкг/л.

Табиғатта кездесуі өңдеу

Жер қыртысындағы селен мөлшері шамамен 500 мг/т. Жер қыртысындағы селен геохимиясының негізгі ерекшеліктері оның иондық радиусының күкірттің иондық радиусына жақындығымен анықталады. Селен 37 минералды құрайды, олардың ішінде ең алдымен ашавалитті FeSe, клаусталит PbSe, тиманнит HgSe, гуанахуатит Bi2 (Se, S) 3, тазалық CoSe2, платина PbBi2 (S, Se) 3, әртүрлі байланысты. сульфидтер, кейде касситеритпен де кездеседі. Жергілікті селен сирек кездеседі. Сульфидті кен орындары селен үшін маңызды өнеркәсіптік маңызы бар. Сульфидтердегі селен мөлшері 7-ден 110 г/т-ға дейін. Теңіз суындағы селен концентрациясы 0,4 мкг/л. Кавказ минералды суларының аумағында селен мөлшері 110 мкг/л болатын көз бар.