Сырдария облысы (Ресей империясы)
Сырдария облысы – 1917 жылдың 14 қыркүйегіне дейін Түркістан генерал-губернаторлығының (Түркістан өлкесі) құрамында болған Ресей империясындағы әкімшілік бірлік. Әкімшілік орталығы — Ташкент қаласы. 1867 жылы 23 шілдеде құрылған; сол уақытта облыстық үкімет те құрылды.
| Ресей империясының облысы | |||
| Сырдария облысы | |||
| |||
| Әкімшілігі | |||
|---|---|---|---|
| Ел | |||
| Әкімшілік орталығы | |||
| Тарихы мен географиясы | |||
| Координаттары |
41°18′00″ с. е. 69°16′00″ ш. б. / 41.30000° с. е. 69.26667° ш. б. (G) (O) (Я)Координаттар: 41°18′00″ с. е. 69°16′00″ ш. б. / 41.30000° с. е. 69.26667° ш. б. (G) (O) (Я) | ||
| Құрылған уақыты | |||
| Таратылған уақыты | |||
| Жер аумағы |
504 700 км² | ||
| Тұрғындары | |||
| Тұрғыны |
1 478 398 адам (1897) | ||
|
| |||
 Сырдария облысы Ортаққорда
Координаттар: 41°18′00″ с. е. 69°16′00″ ш. б. / 41.30000° с. е. 69.26667° ш. б. (G) (O) (Я) | |||
1918 жылы 30 сәуірде облыс Түркістан АКСР (РКФСР) құрамында болды. 1920 жылдың қазанында Әмудария бөлімінің аумағы дербес Әмудария облысына берілді. 1924 жылы 27 қазанда ұлттық-аумақтық межелеп бөлу нәтижесінде Сырдария облысының көп бөлігі Сырдария губерниясы ретінде Қырғыз АКСР-не (1925 жылдан бастап Қазақ АКСР), қалған шағын бөлігі (Ташкент уезі) — жаңадан құрылған Өзбек КСР құрамына берілді, ал Талас аңғары — Қарақырғыз автономиялы облысына (1925 жылдан Қырғыз автономиялы облысы) қосылды. 1925 жылы 29 қаңтарда Өзбек КСР құрамында Сырдария облысының бір бөлігінен Ташкент облысы құрылды. 1928 жылы 17 қаңтарда Қазақ АҚСР-нің аймақтық бөліністің енгізілуіне байланысты, Сырдария губерниясы өз қызметін тоқтатты.
Географиясы өңдеу
Облыс Түркістан өлкесінің солтүстік-батыс бөлігін алып жатты.
Солтүстікте — Торғай және Ақмола облыстарымен, шығыста — Жетісу облысымен, оңтүстікте — Ферғана мен Самарқан облыстарымен және Бұхарамен, оңтүстік-батыста — Хиуа иелігімен, батыста — Арал теңізімен шектесті. Бойлықта созылған төртбұрышқа ұқсас болды.
Ауданы 504 700 км² (443,442 шаршы шақырым). Облыстың ең үлкен ұзындығы бойлық бойынша шамамен — 1173 км (1100 шақырым), ені шамамен — 747 км (700 шақырым).
Сырдария облысы Түркістан өлкесінің бүкіл ауданының 70%-ға жуығы мен Түркістан генерал-губернаторлығының 25%-ға жуығын иеленді.
Билік органдары өңдеу
Әкімшілік бөлініс өңдеу
Бастапқыда облыс 8 уезге бөлінді: Әулиеата, Жызақ, Қазалы, Перовск, Ташкент, Түркістан, Хожанд және Шымкент. 1868 жылы Ташкент уезі Құрама болып өзгертілді (1887 жылы қайта аталды), ал Түркістан уезі таратылды. 1886 жылы Жызақ және Хожанд уездері Самарқан облысына берілді, ал Әмудария бөлімі Сырдария облысына қосылды.
XX ғасырдың басында облыс 5 уез бен бөлімге бөлінді:
| № | Уез | Уездік қала | Уездік қаланың елтаңбасы |
Ауданы, шақырым² |
Тұрғындары (1897), адам |
|---|---|---|---|---|---|
| 1 | Әулиеата | Әулиеата (11 722 адам) | 
|
65 420,0 | 276 169 |
| 2 | Қазалы | Қазалы (7 585 адам) | 
|
59 800,0 | 140 541 |
| 3 | Перовск | Перовск (5 058 адам) | 
|
65 840,0 | 133 663 |
| 4 | Ташкент | Ташкент (155 673 адам) | 
|
38 870,0 | 448 493 |
| 5 | Шымкент | Шымкент (11 194 адам) | 
|
124 950,0 | 285 059 |
| 6 | Әмудария бөлімі | Петро-Александровск (3 111 адам) | 
|
97 960,0 | 194 473 |
1920 жылы Әмудария бөлімі дербес Әмудария облысына айналды.
Әскери губернаторлар өңдеу
| Т. А. Ә. | Атағы, шені, лауазымы | Лауазымды орындау уақыты |
|---|---|---|
| Головачев Николай Никитич | генерал-лейтенант | |
| Троцкий Виталий Николаевич | генерал-лейтенант | |
| Гродеков Николай Иванович | генерал-лейтенант | |
| Королков Николай Иванович | генерал-лейтенант | |
| Федотов Иван Иванович | генерал-лейтенант | |
| Романов Михаил Яковлевич | генерал-лейтенант | |
| Галкин Александр Семенович | генерал-лейтенант | |
| Мадритов Александр Семенович | генерал-лейтенант |
Әскери губернатордың көмекшілері өңдеу
| Т. А. Ә. | Атағы, шені, лауазымы | Лауазымды орындау уақыты |
|---|---|---|
| Дингелштедт Николай Александрович | нақты статтық кеңесші | |
| Хомутов Петр Иванович | нақты статтық кеңесші |
Бейнелеме өңдеу
-
Облыс елтаңбасының суреті. ІІМ бас., 1880 -
Облыс елтаңбасының суреті. Сукачов бас., 1878 -
Облыс орталығы Ташкент қаласының елтаңбасы (П. Винклер, 1899)
Тұрғындары өңдеу
1897 жылғы халық санағы бойынша облыста 1 478 398 адам (803 411 ер адам және 674 987 әйел адам), оның ішінде қалаларда 205 596 адам болды. 155 673 тұрғыны бар (Орта Азиядағы ең көп қоныстанған қала) облыстық Ташкент қаласынан басқасында, Сырдария облысында ірі қалалар жоқ.
1897 жылғы халықтың тіл бойынша үлестіру (XIX ғ. лингвистика бойынша тілдердің анықтамасы)[1]:
| Аймақ | қырғыз-қайсақтар | сарттар | өзбектер | қарақалпақтар | орыстар | украиндар | тәжіктер | басқа да түркілер |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Жалпы облыста | 64,4 % | 9,7 % | 4,3 % | 6,3 % | 2,1 % | 1,0 % | … | 10,7 % |
| Әулиеата | 90,9 % | … | 3,0 % | … | 1,8 % | 2,0 % | … | 1,0 % |
| Қазалы | 96,6 % | … | … | … | 2,0 % | … | … | … |
| Перовск | 97,4 % | 1,0 % | … | … | … | … | … | … |
| Ташкент | 36,3 % | 24,2 % | … | … | 4,0 % | 1,0 % | 1,0 % | 31,8 % |
| Шымкент | 78,8 % | 11,2 % | 7,2 % | … | … | 1,4 % | … | … |
| Әмудария бөлімі | 24,2 % | … | 17,7 % | 48,0 % | 1,6 % | … | … | 7,0 % |
| Аймақ | Қырғыз-қайсақша (қазір. Қазақ тілі) | Үлестірілмеген түркі сөйленістері (әртүрлі аумақтарда бағанда жіктелмеген диалектілер мен тілдерді пайдаланатын әртүрлі тұрғындарды қамтыды) | Сартша (қазір. Өзбек тілінің диалекті)[2]. | Қарақалпақша | Өзбекше (қазір. Өзбек тілінің диалекті)[2]. | Великорусша (қазір. Орыс тілінің диалекті) | Малорусша (қазір. Украин тілінің диалекті) | Тәжікше | Татарша (қазір. Татар тілі диалектінің бір бөлігі) |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Жалпы облыс | 952 061 | 158 675 | 144 275 | 93 215 | 64 235 | 31 900 | 12 853 | 5 557 | 5 257 |
| Қалалар | 10 038 | 116 627 | 23 446 | 45 | 17 533 | 22 258 | 3 493 | 1 081 | 4 416 |
| Уездер қаласыз | 942 023 | 42 048 | 120 829 | 93 170 | 46 702 | 9 642 | 9 360 | 4 476 | 841 |
| бүкіл Ташкент уезі | 163 105 | 142 630 | 108 765 | 11 | 511 | 17 510 | 2 921 | 4 531 | 2 616 |
| Ташкент қ. | 1 911 | 116 604 | 11 749 | 0 | 61 | 14 993 | 2 600 | 339 | 2 313 |
| Ташкент уезі қаласыз | 161 194 | 26 026 | 97 016 | 11 | 450 | 2 517 | 321 | 4 192 | 303 |
| бүкіл Әулиеата уезі | 250 988 | 2 313 | 1 460 | 2 | 8 474 | 5 129 | 5 339 | 379 | 630 |
| Әулиеата қ. | 589 | 18 | 386 | 0 | 8 460 | 1 055 | 291 | 379 | 266 |
| бүкіл Қазалы уезі | 135 850 | 2 | 487 | 0 | 47 | 2 821 | 95 | 353 | 659 |
| Қазалы қ. | 3 358 | 2 | 487 | 0 | 42 | 2 517 | 93 | 352 | 627 |
| бүкіл Петровск уезі | 130 269 | 3 | 1 450 | 9 | 4 | 1 048 | 117 | 2 | 517 |
| Петровск қ. | 2 253 | 0 | 1 384 | 6 | 4 | 694 | 48 | 0 | 434 |
| бүкіл Шымкент уезі | 224 704 | 0 | 32 043 | 40 | 20 709 | 2 236 | 4 198 | 0 | 646 |
| Шымкент қ. | 451 | 0 | 9 468 | 0 | 9 | 637 | 196 | 0 | 120 |
| Түркістан қ. | 1 415 | 0 | 15 | 0 | 8 918 | 230 | 82 | 0 | 513 |
| Әмудария бөлімі | 47 145 | 13 727 | 70 | 93 153 | 34 490 | 3 156 | 183 | 292 | 189 |
| Петро — Александровск қ. | 61 | 3 | 9 | 19 | 39 | 2 132 | 189 | 11 | 143 |
Орыстарды – православиелік және ішінара ескі наным-сенушілерді және басқа еуропалық христиандар мен яһудилерді қоспағанда, халықтың негізгі бөлігін (96,4%) мұсылмандар құрады.
Сілтеме өңдеу
Дереккөздер өңдеу
- ↑ Демоскоп Weekly — Қосымша. Статистикалық көрсеткіштер анықтамалығы.(қолжетпейтін сілтеме)
- ↑ a b Бронникова О. М.,Орта Азияның этникалық тарихындағы сарттар (мәселе қойылымында) Этностар және этникалық үдерістер. Мәскеу: Шығыс әдебиеті, 1993, б.153.