Сөз қолдану ерекшеліктері

Сөз қолдану ерекшеліктері. Абай жаңа бағыттағы қазақ жазба әдеби тілінің негізін салушы ретінде қазақ тілін басқа тілдер сөздерінің орынсыз араласып, шұбарлауынан сақтауды мақсат еткен. Оның алғашқы өлеңдерінде, әсіресе «Иузи - рәушан, кезі-гәуһар», «Әлифби» сияқты туындыларында ехмәр , биһтар, гузәлләра, нисбәт, әбиат, мәдхіңа, зәлилдік т. б. шығыс сездері жиі қолданылды. Бүл өлеңдердің ақынның жас шағында жазылғаны белгілі. Сондықтан, бір жағынан, еліктеудің әсері болса, екінші жағынан, әзіл-қалжың, жеңіл күлкі туғызу ниетінде дүниеге келгені білініп түр.

Ақынның есейе келе немесе шығармашылық қабілетінің қалыптасқан шағында жазған елеңдері сез қолдану жағынан бүгінгі әдеби тіліміздің өлшеміне толық лайық, жалпы халыққа түсінікті тілде жазылған. Абай шығармаларындағы сөздердің қолданылу ерекшеліктері көбінесе тұлғалық жағынан көрініп отырады. Бұл тұрғыдан да сезердің басым көпшілігінің бүгінгі тандағы қолданысымызға (септік, көптік, жіктік және тәуелдік жалғаулары болсын, сөз тудырушы жұрнақтар болсын) деп келіп отырғанымен, авторлық даралықты айқындайтын ерекшеліктер де кезге түседі. «Алла өзгермес, адамзат күнде өзгерер» деп болжалды келер шақты қолданатын Абай елең съездерінің басым көпшілігінде -мақ, -мек түлғалы мақсатты келер шақ тұлғасын молынан қолданысқа түсіреді: «Тотықұс түсті көбелек, Жаз сайларда гулемек. Бәйшешек солмақ, күйремек, Көбелек елмек, сиремек».

Әлбетте, мұндай тұлғаларда келген сезердің ездеріне лайық стилистік қызметі бар. Солай бола тұра соңғы тұлғалардың (-мақ, - мек) Абай кермек дүниелерінде барынша жиі жұмсалатынын айта кету керек. Ғақлия сездерінен де мұндай мысалдар жеткілікті табылады: «Ондай адам басын құтқармақ үшін жамандарға жалынса, оның да адамдығының кеткені...» (Үшінші сез). «Шығар есігін таба алмай, уайым-қайғының ішіне кіріп алып, қамалып қалмақ, ол езі де - бір антұрғандық...» (Төртінші сез). Осы тұлғадан кейін -ті шылауының да қосарласатыны бар: «Сән-салтанат жұбатпас жас жүректі, Кім де болса тұрғысын көксемекті» («Бір сұлу қыз тұрыпты хан қолында...»). Енді бір байқалатыны - -сақ, -сек тұлғалы сезге «керек-ті» сөзі тіркесуі. Бүл жағдайда айтылған ойдың дұрыстығына, дау туғызбайтынына сенім арта түседі: «Оспанды алған бүл елім, Тәубе қылсақ керек-ті... Қажыны алған бұл өлім, сабыр қылсақ керек-ті» («Әбдірахман өлген соң, езіне айтқан жұбатуы»).

Абай елеңдерінде риторика сұрақ өте қисынымен кездесіп отырады. Мұндай реттерде автор сұрақ қою арқылы сол ойдың нақтылығына толық сендіріп, сұрақ арқылы жауап береді: «Өлді деуге сыя ма, ойлаңдаршы, Өлмейтұғын артына сөз қалдырған?» («Олсе, елер табиғат, адам өлмес...»), «Бір себепсіз қайғы құр, Баса ма екен бендені?» («Күлімсіреп аспан түр...»), «Сені жақсы көрмесе, Сенер ме еді сөзіңе?» («Жастықтың оты жалындап...»).

Абай сөзді үнемдеп қолданудың да талай өнегесін көрсетті: «Кейбір жігіт жүреді мақтан көйлеп, Сыртқа пысық келеді, сөзге сынық» («Жігіттер, ойын арзан, күлкі қымбат...»). «Сеніскен досым да жоқ асығым да, Ақыры өлең қылдым, жасыдым да («Өкінішті көп өмір кеткен өтіп...»), «Кемпір-шал құржаң қағып, бала бүрсең, Көңілсіз қара суық қырда жүрсең» («Күз»). Осы мысалдардағы келеді (сынық келеді), жоқ (асығым да жоқ), қағып (бүрсең қағып) сөздерінің қайталанбауы сол бір рет қана қолданылуының өзінен, ойдың түсініктілігінен және ұйқастың шымырлығынан мүмкін болып түр. Әсіресе елең мен поэзияның басқа түрлерінде сезді осылайша үнемдеп қолдану бүл күнде кең өріс алған. Оны қазіргі қазақ ақындарының көптеген өлеңдерімен дәлелдеуге болады.

Халықтың, қалың оқырманның өз кезіндегі интеллектуалдық дәрежесін ескеруден болу керек, Абайдың қара сездеріндегі тіл құралдарының қолданысы поэзиясынан гөрі өзгешелеу. Бүл әсіресе жазба тілге ауызекі сөйлеу тілінің белгілерін енгізуінен байқалады. Мұны жеке сездер мен сез тіркестеріне (айтағын, жазатұғын) де, сөйлемнің құрылымында (сөйлем мүшелерінің ауызша сөйлеу дағдысына байланысты еркін орналасуы) қатысты айтуға болар еді: «Мен бала күнімде естуші едім, біздің қазақ сартты көрсе күлуші еді...» (Екінші сөз), «Орысқа күлуші еді: «ауылды көрсе, шапқан, жаман сасыр бас орыс» деп» (сонда), «Бұрынғы қазақ жайын жақсы білетін адамдар айтыпты: «Би екеу болса, дау төртеу болады» деп» (Үшінші сөз), «Әрбір байқаған адам білсе керек: күлкі өзі бір мастық екенін, әрбір мас кісіден Рафил көп ететұғын да, әрбір мас сөйлеген кезінде бас ауыртатын» (Төртінші сөз). Өз дәуіріндегі басқа тілдер (шығыс тілдері мен орыс тілі) сөздері де кірігіп отырады: «сіздерге адам ұғылының мінездері туралы біраз сез жазып ядкар қалдырайын» (Отыз сегізінші сез), «Мешіттің құтпа оқыған ғұламасы. Мүнажат Уәлилердің зар наласы» («Өлең-сөздің патшасы, сөз сарасы...»), «Айтыңызшы, болсаңыз Здравомыслящий, Ақыл айтпай ма ағасы» («Интернатта оқып жүр...»). Қазіргі қазақ әдебиетінде барынша дамып, кең өріс алып отырған сөйлемнің бірыңғай мүшелерінің үйіп-төгіп қолданылуы, мәндес сөздер мен қайталамалар ауыз әдебиетінен, Батыс, Шығыс әдебиеттерінен үлгі алған Абай шығармаларында бар мүмкіндігімен пайдаланылады: «Егер жек көрсем, сөйлеспесем, мәжілістес, сырлас, кеңестес болмасам керек еді...» (Тоғызыншы сөз), «Адам ата-анадан туғанда есті болмайды: естіп, керіп, ұстап, татып ескерсе, дүниедегі жақсы, жаманды таниды-дағы, сондайдан білгені, көргені көп болған адам білімді болады» (Он тоғызыншы сөз), «... Надан атанбастығын, жеңіл атанбастығын, мақтаншақ атанбастығын, әдепсіз, арсыз, байлаусыз, пайдасыз қылықтардан сақтанып, сол мінездерді бойына қорлық біліп, өзін ондайлардан зор есептемек» (Жиырма бірінші сөз), «Ей, мұсылмандар! Біреу бай болса, біреу кедей болса, біреу ауру, біреу сау болса, біреу есті, біреу есер болса, біреудің көңіл жақсылыққа мейілді, біреудің көңлі жамандыққа мейілді...» (Жиырма сегізінші сөз). Қазақ тілі мәдениеті мен тазалығының көшбасында болған Абайдың қай шығармасындағы сөз қолданысы да өзімен қатарлас, одан кейінгі қаламгерлердің қай-қайсысына да көп ой салып, игі ықпал етті. Оның көріністерін жаң дәуірдегі аса көрнекті жазушылар мен жас талапкерлердің де шығармаларынан аңғару қиын емес.[1]

Дереккөздер өңдеу

  1. Абай. Энциклопедия. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясының» Бас редакциясы, «Атамұра» баспасы, ISBN 5-7667-2949-9