Табиғат философиясының математикалық қағидалары
Табиғат Философиясының Математикалық Қағидалары (лат. Philosophiæ Naturalis Principia Mathematica, ағылш. Mathematical Principles of Natural Philosophy)[1], көбінесе "Қағидалар" [Principia] деп қысқартылып аталады) — ағылшын ғалымы Исаак Ньютонның үш томдық кітабы, латын тілінде жазылған, 1687 жылы 5 шілдеде жарияланған.[2] Бірінші басылымының жеке көшірмесін аннотациялап, түзеткеннен кейін,[3] Ньютон 1713 және 1726 жылдары тағы екі басылым шығарды.[4] "Қағидалар" кітабында классикалық механиканың негізін қалайтын Ньютонның қозғалыс заңдары, Ньютонның бүкіләлемдік тартылыс заңы, сондай-ақ Иоганн Кеплердің планеталардың қозғалыс заңдарын келтіріп шығаруы (оны Кеплер алғаш рет эмпирикалық жолмен қол жеткізген) тұжырымдалады.
Қағидалар ғылым тарихындағы аса маңызды еңбектердің бірі саналады.[5] Француз математик-физигі Алексис Клеро 1747 жылы оны былай деп бағалаған болатын: "Атақты Табиғат философиясының математикалық қағидалары" кітабы физикадағы үлкен төңкеріс дәуіріне өкілдік етеді. Кітапты жазған атақты автор Сэр Ньютон ұстанған әдіс ... математика сәулесімен ғылымды жарқыратты, оған дейін ол ылғи жорамал мен гипотезалар қараңғылығында тентіреген болатын".[6]
Таяудағы зерттеулер бойынша, Ньютон теорияларын қабылдау бірден болмағанымен, 1687 жылы "Қағидалар" жарияланған соң ғылымдағы серпіліс пайда болғанын "ешкім жоққа шығара алмады"; "ғылым бұрын-соңды болмаған деңгейде жоғары белеске көтерілді, бүкіл өмірге және қоғамға түбегейлі өзгеріс әкелді; кітап ғылымға үлгі болды."[7]
Ньютон өзінің физикалық теорияларын тұжырымдау кезінде қазір "Математикалық анализ" (calculus) саласына жататын математикалық әдістерді дамытты және қолданды. Бірақ біз білетін Математикалық анализдеу негізінен "Қағидалар" кітабында аз кездеседі; Ньютон геометриялық формадағы математикалық анализдеудің көптеген дәлелдерін ұсынды, бұл дәлелдер шексіз кішірейген геометриялық шамалар арақатынасына негізделген.[8] "Қағидалардың" қорытындысында (Генерал Шолиумды қараңыз) Ньютон өзінің әйгілі "Hypotheses non fingo" ("Мен еш гипотеза жасамаймын") деген сөзін қолданды.[9]
Дереккөздер өңдеу
- ↑ "The Mathematical Principles of Natural Philosophy", Encyclopædia Britannica, London, http://www.britannica.com/EBchecked/topic/369153/The-Mathematical-Principles-of-Natural-Philosophy
- ↑ Дереккөз қатесі: Жарамсыз
<ref>тегі; no text was provided for refs namedMotte - ↑ Newton, Isaac Philosophiæ Naturalis Principia Mathematica (Newton's personally annotated 1st edition).
- ↑ Дереккөз қатесі: Жарамсыз
<ref>тегі; no text was provided for refs namedvariorum - ↑ J. M. Steele, University of Toronto, (review online from Canadian Association of Physicists) Мұрағатталған 1 сәуірдің 2010 жылы. of N. Guicciardini's "Reading the Principia: The Debate on Newton's Mathematical Methods for Natural Philosophy from 1687 to 1736" (Cambridge UP, 1999), a book which also states (summary before title page) that the "Principia" "is considered one of the masterpieces in the history of science".
- ↑ (in French) Alexis Clairaut, "Du systeme du monde, dans les principes de la gravitation universelle", in "Histoires (& Memoires) de l'Academie Royale des Sciences" for 1745 (published 1749), at p. 329 (according to a note on p. 329, Clairaut's paper was read at a session of November 1747).
- ↑ G. E. Smith, "Newton's Philosophiae Naturalis Principia Mathematica", The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Winter 2008 Edition), E. N. Zalta (ed.).
- ↑ Дереккөз қатесі: Жарамсыз
<ref>тегі; no text was provided for refs namedgeomcalc - ↑ See online Principia (1729 translation) vol.2, Books 2 & 3, starting at page 387 of volume 2 (1729).