Талыштар
Талыштар (өз атауы толыш) — Иранның солтүстігі мен Әзірбайжанның оңтүстік-шығысындағы Талыш тауларында және Каспий теңізінің жағалауына жақын тау бөктерінде тұратын халық. Кейбір мәліметтер бойынша, дүние жүзіндегі талыштардың жалпы саны 267 300 - 619 000 жетеді. Басқа мәліметтер бойынша, Әзірбайжанда 600-ден 800 мыңға дейін талыш бар.
| Талыштар | |
 | |
| Бүкіл халықтың саны | |
|---|---|
|
267 300 - 619 000 | |
| Ең көп таралған аймақтар | |
 Әзербайжан |
112 000 (2009) |
 Иран |
148 000 - 493 700 |
 Ресей |
2 529 (2010) |
 Украина |
133 (2001) |
 Қазақстан |
691 (1999) |
| Тілдері | |
|
талыш тілі | |
| Діні | |
|
ислам (шиит) | |
Тілі өңдеу
Талыш тілі үндіеуропалық тілдер отбасының ирандық тармағының солтүстік-батыс тобына кіреді, аналитикалық құрылысы бар тілдердің қопарылма (флективті) түріне жатады, өткен шақта өтпелі етістіктері бар сөйлемнің эргативті құрылысына ие. Талыш тілі – жазуы жоқ тіл. 30-шы жылдары жазуды құруға талпыныс жасалды. Талыш тілінде негізгі төрт сөйленіс бар: ленкоран, астар, лерик, массалин.[1]
Діні өңдеу
Дінге сенетіндердің көбі шиит түсінігіндегі исламды ұстанады.[2]
Тарихы өңдеу
XV ғасырдың ортасында талыштар Ширваншахтарға қарсы тұрған қызылбаштармен одақ құрады. Осы уақытқа дейін халықтың өмірі туралы нақты ақпарат жоқ. Қызылбаштармен одақтастық талыштарға өз тайпаларының бір бөлігі болып, ресми түрде құрамына кіруге мүмкіндік берді. Олар ерекше мәртебеге ие болып және Иран тілінің жалғыз таратушысы болғанымен басқа көшпенділер сияқты бірге өмір сүрді. Тарихи деректерге сүйенсек, ол кезде 600-ден астам талыш отбасы болған. Талыш хандығы Иранның Надир шах мемлекетінің ыдырауы нәтижесінде пайда болды. 18 ғасырда Нәдір шах империясы ыдырағаннан кейін Талыш хандығы астанасы алдымен Астарада, содан кейін Ленкоран қаласында құрылды.
Алайда 1785 жылы Фатали хан Каспий маңындағы жерлерді өзіне бағындыра бастағаннан кейін талыштар оған тәуелді болып, 1795 жылы Талыш хандығының билеушісі Мир Мұстафа хан Ресейден қорғауды сұрайды. Орыс-парсы соғысы кезінде талыштар Ресей жағына өтті. 1809 жылы Ресей Талыш хандығын протекторатқа алады. 1812 жылы парсы әскері Ленкоранды қоршауға алып, Талыш бекінісін басып алады, бірақ бірнеше айдан кейін, 1813 жылы 1 қаңтарда генерал П.С.Котляревский басқарған отряд шабулдап бұл бекіністі Ресейге қайтарады.
Гүлістан бітім шартына сәйкес Талыш хандығының бір бөлігі Парсыға берілді, бірақ парсылар мұнымен қанағаттанбай, басқа аумақтарға айырбастау арқылы Солтүстік Талышты қайтарып алуға барған сайын жаңа әрекеттер жасады. 1828 жылы кезекті орыс-парсы соғысынан кейін Түркманчай бейбіт шарты бойынша Талышқа қосымша Зуванттың бір бөлігі қосылды. 1919 жылы Баку губерниясының Ленкоран уезінде Мұған Кеңестік Республикасы құрылды, бірақ ол екі ай ғана өмір сүрді. Кулактарды жою кезінде көптеген Талыш отбасылары Қазақстанға жер аударылды. Алайда, кеңес өкіметі кезінде талыштар 1938 жылға дейін өздерінің мәдени автономиясына ие болды, бұл оларға тіл мен дәстүрді сақтауға көмектесті.
Кәсібі өңдеу
Талыштар егіншілікпен, мал шаруашылығымен, тоқымашылықпен айналысады. Негізгі егілетін дақылдар – күріш пен бидай. Олар мал шаруашылығының маманы атанып, мақтадан сапалы өнім шығаруда. Қазіргі таңда бұдан бөлек, шәй, цитрус және көкөніс өсірумен айналысады. Иранда экономиканың негізгі түрі бау-бақша, мал шаруашылығы және егіншілік болып табылады. Дәстүр бойынша талыш ұлтының өкілдері күріш өсірумен және жібек шаруашылығымен, қоржын мен төсеніш тоқумен, жібек және мақта мата өндірумен айналысқан. Талыштар қыш жасау өнерін ежелгі парсылардан алған, сондықтан олар ежелден ою-өрнектермен және жануарлардың бейнелерімен мол безендірілген қыш ыдыстар жасайды. Талыш кілемдері бұрыннан бағаланған, бір кездері талыштар тіпті бұл кілемдерді ақша ретінде пайдаланған: салық төледі, пара берді, туыстарына сыйлық ретінде берді.
Көптеген елді мекендер тау етегіндегі аймақтарда шоғырланған. Талыштардың дәстүрлі тұрғын үйлері (анджинака) ағаштан жасалған, төбесі конус тәрізді, едені топырақ, ішінен саз балшықпен жабылған.
Мәдениеті өңдеу
Талыш халқы ұзақ ғасырлар бойы қалыптасқан музыкалық-ән мәдениетіне зор мән береді. Әндерді әдетте әйелдер дөңгелене билеп орындаған, ең танымалы "халай" болды, оның ішінде 7 жұп ән бар. Ер адамдар олардың би шеңберінің бір жағын құра отырып қосыла алады. Фольклоры Әзірбайжандарға ұқсас, талыш тілінде үйлену, еңбек әндері сақталған.
Киімдері, ерлер - көйлек, шалбар, қалпақ немесе киізден бас киім киеді. Әйелдер ұзын және кең шалбар, көйлек, юбка киіп, орамал таққан. Сонымен қатар жүннен тоқылған шұлық пен таза былғарыдан жасалған аяқ киіммен ерекшеленеді.
Талыштардың тағамдары жарқын және шынайы, бұл нақты географиялық орналасуы мен ерекше табиғатымен байланысты. Жиі тұтынатын тағамдар - палау, кәуап, балық. Талыштар арасында палаудың алуан түрі таң қалдырады. Мұнда асқабақ, жасымық, балық, бұршақ палауы, мейіз қосылған палау және т.б. бар. Талыш асханасында ұннан жасалған тағамдар – ет, картоп және дәмдеуіштер қосылған құтаба маңызды орынды алады.
Қазақстандағы талыштар өңдеу
Қазақстанның талыш диаспорасы санының жалпы динамикасы ұлғаю үрдісін көрсете отырып, мынадай түрде болды:
- 137 (1989 ж.),
- 691 (1999 ж.),
- 132 (2009 ж.) адам, негізінен Жамбыл облысында тұрады.[3]
1999 жылғы санақ бойынша Қазақстан талыштарының қостілділік дәрежесі мынадай түрде анықталды: біртілділер – 130 адам (18,8%), қостілділер – 561 адам (81,2%).[1]
Дереккөздер өңдеу
- ↑ a b Э.Д. Сүлейменова, Д.Х. Ақанова, Н.Ж.Шаймерденова «Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы»: Кітап.–Алматы: «Издательство Золотая Книга» ЖШС, 2020 ж. 179-бет.
- ↑ ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК: Қазақстан этносаясаты мен тәжірибесінің терминдері мен ұғымдары. Нұр-Сұлтан, 2020. 161-бет. ISBN 978-601-287-224-8
- ↑ Қазақстан халқы. Энциклопедия. /Бас.ред. Ж.Н.Тойбаева. /Құраст.Ғ.Жандыбаев., Г.Егеубаева.-Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2016. 392-бет ISBN 978-601-7472-88-7