Тұғырыл хан, Тоғрыл, Тогрул, Он хан (шамамен 1140 – 1203) – Керей хандығының ханы, Бұйрық ханның бес ұлының бірі. Шыңғыс ханның әкесі Есугеймен анда болған. Шыңғыс ханның тарих сахнасына көтерілуінде шешуші рөл ойнаған маңызды тұлға деп есептеледі.

Тұғырылхан хан
Лауазымы
Керей мемлекетінің билеушісі
1168-1203
Өмірбаяны
Діні тәңіршілдік
Дүниеге келуі 1130 (1130)
Моңғолия
Қайтыс болуы 1203 (1203)
Династия Керей хандар әулеті
Әкесі Құржақұз-Бұйрық
Әскери қызметі
Атағы Ұлы хан

Тұғырыл хан - Керей ханы Бұйрықтың бес ұлының бірі ретінде әкелері өлгеннен кейін, олар хан тағы үшін өзара қақтығысты. Билікке келген Тоғорыл ханды ағасы Ерке Қара наймандардың көмегімен тақтан тайдырды. Бірақ Тоғорыл хан моңғол қолбасшысы Есугейдің көмегімен билікті қайта қолына алды. Енді оған қарсы әкесінің інісі Гүр хан араласады. Қарауыл Қыпшақ деген жерде Гүр хан Тоғорыл ханды шапқан. Қашып құтылған Тоғорыл ханға тағы да Есукей көмекке келіп, билікті біржола қолына алып берді. Осы кезден бастап Тоғорыл хан – Есукей, керей мен моңғол, кейін Тоғорыл хан мен Темучин (Шыңғыс хан) арасындағы андаластық-достық қатынасы басталған. Тоғорыл хан билігі тұсында керей елі Моңғол үстіртіндегі елеулі әскери-саяси күшке айналды.

Тываның қара орманына ел ордасын тігеді. Сөйтіп, Керей ұлысы мемлекеттік сипатқа ие болды. Керейлердің күшейген кезеңінде Есукей батыр өліп, бөржігін ақсүйектері саяси күйзеліске ұшырады. Есукей батырдың үлкен ұлы Темучин әкесінің андалы достық жолын ескеріп, Тоғорыл ханға әке орнына әке болуын өтінді. Тоғорыл хан келісімін беріп, бұл оқиға Темучиннің саяси сахнаға көтерілуіне алғашқы бастама болды.

1179 ж. Темучин, Тоғорыл хан және Жамұқамен бірлесіп Бугур Кегер шайқасында меркіттерге күйрете соққы беріп, меркіттерге қолды болған қалыңдығы Бөртені қайтарды. Бұл оқиға Тоғорыл хан мен Темучин арасындағы қарым-қатынасты нығайта түсті. Темучин 1189 ж. өз әулетінің ханы сайланғанда Тоғорыл хан оны алғаш қолдап, ақ батасын берді.

1198 ж. Тоғорыл хан Темучинмен бірлесіп шүршіттерге көмекке аттанып, татар ханы Мэгужин Султінің басын алғаны үшін шүршіт ханы Вангин Чинсаннан Уаң (Ван) хан, яғни “ел, ұлыс билеушісі” деген лауазым алды. Осы кезден Тоғорыл хан тарихи әдебиеттерде Уаң хан (Ван хан) атана бастады.

Тоғорыл хан мен Темучин 1201 ж. Жамұқа бастаған Алақай Бұлақ одағына соққы берді. 1203 ж. Темучинмен бірлесіп, найман Бұйрық ханға шабуыл жасады.

Тоғорыл ханның Нилқа Сәңкүм және Ұйқы атты екі ұлы болған. Сәңкүм өзін Темучиннен кем санамаған. Осы жай ақыры Тоғорыл хан мен Темучин арасына сызат түсірді. Жамұқаның араласуымен бұл оқиға, тіпті Темучинді өлтіру әрекетіне ұласты. Ендігі жерде Темучин күшке көшті. Сөйтіп, екі жақ 1203 ж. ақтық шайқасқа шықты, керейлер жеңіліп, тарих тұғырынан тайды. Тоғорыл хан ұлы Сәңкүммен бірге найман шекарасына жеткен жерінен қолға түсіп, қаза тапты. Баласы қашып құтылып, Си Ся елі арқылы Тибетке жетіп, одан Қашқарға оралғанда Қашқар билеушісі оны өлтіріп, бала-шағасын Шыңғыс ханға қайтарды.[1]

Өмірбаяны өңдеу

 
Тоғорыл хан мен Темучин

Тұғырыл хан 1130 - 1203 жылдар аралығында Моңғолияның Қарақорым маңайында өмір сүрген. Керей мемлекетінің ұлы хандарының бірі Марқұз ханның ұрпағы. Әкесі - Құржақұз Бұйрық ханның бес ұлының бірі. Хандық билік құрған жылдары 1168 – 1203 ж.ж. Тұғырыл хан билік құрған жылдары Керей мемлекеті ұлы Монғол үстіртіндегі сайын далада өзіндің саяси бағыт бағдар ұстанған және Еуразия құрлығына аты жайылған іргелі елге айналды.

Орта ғасырлардағы тарихшыларының жазба деректері бойынша сол кезде Керей мемлекетінің халық саны оған бағынышты рулар мен тайпаларды қосқанда тоғыз жүз мыңға дейін жеткен. Енді бір тарихи құжаттарда екі жүз мың жан болған деп жазылады. Олар ақылды хандарының арқасында алтын шатыр тіктіріп, алтын кеседен су ішкені жайында тамсана жазды. Сол заманда өте қуатты әскери саяси күшке айналған Керей ұлысы мемлекеттік сипатқа ие болып қазіргі Монғолияның астанасы Улан Баторға таяу жердегі Қарақорымға ордасын тікті.

Тұғырылдың таққа келуі өңдеу

ХІІ ғасырдың 50-ші жылдары қытай мен керей мемлекеттері арасында саяси ахуал нашарлап кетті. Көшпенділердің соғысын бастаған Марқұз хан тұтқынға алынып, қаза болды. Рашид-ад-динбұл жерде негізгі кінәны татар-дың басшысы Нар-Бұйрық хан деп есептеген:

«В то время татарские племена были весьма многочисленны и могу­щественны, однако постоянно выказывали покорность государям Хи­тая и Джурджэ. В ту эпоху главой татарских князей был некто, назы­вавшийся Нор-Буюрук-хан. Юрт он имел в местности, называемой Буир-наур. Как-то воспользовался удобным случаем, захватил [в плен] царя кераитов, Маркуз-Буюрука, и отправил [его] к государю Джурджэ. После­дний, пригвоздив его к «деревянному ослу», умертвил» [2]

Марғұз ханның ханымы Құттық-Херикчи (ол туралы деректерде ешкімді бейжай қалтыр­майтын дырмайтын аса сұлу болған деп жазады) ерінің кегін қайтаруға бел бай­лайды. Аңыз бойынша татар ханына жүз қой, жүз бие және жүз саба қы­мыз­дың ішіне жүз батырды жасырып алып барады. «Богатыри вышли наружу и с другими слугами жены государя [Кутуктай-Херикчи] схв­ати­ли татарского царя и убили его, а также большую часть эмиров татарс­ких племен, которые там были. Сущность сего известна тем, что эт­им способом жена Маркуз-хана взыскала кровь своего мужа». [3]

Марғұз хан өлген соң оның тағына баласы Құршағұз (Грепариус) Бұйрық хан отырады. Оның інісі Горхан монғолдарды басқарады. Рашид-ад-дин Құрша­құздың Ерке-Қара, Теміртайшы, Бұқа Темір-Илқы, Сенкун-Жаға-Камбұ және Керейдің лақап аты бойынша Жақамбу таңғұттар тілінде «Әлемнің ұлы әмірі» деген ұлдары болғанын айтады. Соңғысына лақап ат таңғұт тұтқын­ын­да болғанда берілген [4] Ол тіпті бала кезінде таңғұттарға тұтқынға түс­кен­нен кейін олардың билеушісімен жақындасып, өзінің қызын да берген. [5]

Деректерде ханның өзінің Баласұғын ордасында өз жұрты болғандығы, Гурхан мен ұлы Тұғырұлға Яғ-Яғбан, басқа ұлдары Теміртайшы мен Юла-Магусқа Қарағұс-Бұрғыс жерін бергендігі айтылады «Егер олар бәрі бірге болса тыныштық болмайды, мен өлгеннен кейін олар керей ұлысын түн-нен таң атқанша, немесе таңертеңнен кешке дейін түк қалдырмайды»-деген екен ханның өзі. [6]

Сонымен қатар деректерде Құршақұздың ол иеліктерінен басқа Сары хан басқарған керейлер жері болғаны айтылады. Ол «керейлердің ханы» бол­ған кезінде татарлардың алшы тайпасының шабуылы­на ұшырады. Қарсы­ластардың күші Сары ханнан артық болды, сондықтан да ол шегінуге мәжбүр болды, ал тонауға дағдыланып алғандықтан сақтықты ұмытты. Керейлер күт­пеген жерден татарлардың алдыңғы шебіндегі жаса­ғына шабуыл жасап, татар көсемі Күміс Синджанды тұтқынға алады. Бір сар­баз­дың сатқынды­ғының кесірінен татарлар керейлердің жоспарын біліп қояды да жеңіске қол жет­кізеді. Жеңілген Сарығ-хан Құрджақыз-ханнан кө­мек сұрап, құда болуға ұсыныс жасайды. Оның қызы Төре-Қаймыш Құр­джақыз ханға тұрмысқа шықты, ұлы Қадыр керейден әскер жинап, татарды тал­қандап, әкесінің «Керей ұлысын» [7] қайтарып алды. Сол кезден бастап Сарығ хан Құрджақыздың иелігіне кірді.

1171 жылы билікті Құрджақыздың ұлы Тұғырыл хан иеленді. Ол бас кезінде билік үшін ағасы Гурханмен соғысты. Гурханды қорғау үшін Тай-Те­мір мен Бұқа –Темір ордаға бекінді. Тай-Темір мен Бұқа –Темір меркіттің бас­шысы Тоқтадан көмек сұрайды, бірақ ұсталып қалып, жазаға тартылады. Билік басына Тұғырыл хан мен Ерке Қара келеді. Бірақ олардың билігі ұзаққа барған жоқ, ағасы Гурхан Тұғырылды 100 сарбазымен қашып кетуге мәжбүр етеді. Ерке –Қара Тұғырылды қолдап, ағаларын биліктен кетіріп, тақты қай­тып алу үшін ағасымен келісім жасауға барады. Монғол көсемінің қолдау­ымен, ішінара Ясугей батырдың көмегімен Гурханды қуып шығады. Бірақ, осыдан кейін керей билігі әлсірейді де, Ерке-Қара өз ұлысымен наймандар жеріне қоныс аударады.

Тұғырыл хан және Шыңғыс хан өңдеу

ХІІ ғасыр бойындағы наймандар мен меркіттерге қарсы соғыста монғолдар әрқашанда керейлермен одақтасып отырды. Монғолдардың қи­­дан­дармен құдандалық жасап отыруды дәстүрге айналдырғанын атап өткен абзал. Олар қоңырат пен олқұн тайпаларынан қыз алып отырса, Ван хан қара-қытайдың гурханының сарайында бірнеше рет болған. Керей хандығының жері Селенгінің жоғарғы жағынан солтүстікте Хуанке өзенінің оңтүстік бас­тауына, Хангай тауынан батыстағы қоңырат пен татардың Бұйыр-нор мен шығыстағы Халкин-голға дейінгі жерді алып жатты. Солтүстікте керейлер мо­н­ғол тілді ойрат және меркітпен, батыста найманмен оңтүстікте Си-Ся мем­лекеті таңғұттармен және өздеріне бағынышты тоған немесе «аша» -мен ше­ка­ра­ласқан.

80-ші жылдардың басында Тұғырыл монғол Темүжінді қолдай отырып, өзінің монғолдар арасындағы ықпалын күшейткісі келді. Темүжін­нің әкесі Есугей Тұғырылдың одақтасы және (андасы) досы болды, бірақ ол өлгеннен кейін Есукей ұлысы ыдырады. Темучин әкесінің жолын жалғас­тыру үшін өзіне соғыста одақтас табу мақсатымен керейдің билеу-шісімен тығыз қарым-қатынас орнатады. «Құпия шежіреде» мындай жолдар бар «Шыңғыс хағанды хан болғыздық деп,Керейдің Тұғырылханына Тақай мен Сүкеқай екеуінжібергенде,Тұғырыл хан: «Темұжін сынды ұлымдыхан болғызған-дарың өте орынды. Моңғолдар хансыз қайтіп болады» депті. [8]

Нәтижесінде Темүжін керейге тәуелді болады. Ол 1184 жылы Меркіттің күшті тайпалар одағынан қашқан кезінде көрінді. Тұғырыл керейлердің ұй-ымын олардың қол астындағы Жамұха басқарған жаржират пен қиат-бөр-жіген Темучинді де біріктіреді. 1185 жылы меркіттер талқандалады.

Осы кезден бастап керейлер бірте-бірте әлсіреп монғол Темүжін күшейе түседі. 1189 жылы Темүжін монғол тайпасының бір бөлігінің ханы болып сай­ланады да Тұғырыл оған батасын береді. Алайда өткен іс-шара монғол тайпалары арасында жаңа соғыс өртін тұтатты. Бірінші Темүжін мен Жамұха арасында жанжал пайда болады, бірақ жаңа хандық күшейе түседі.

Сол уақытта керей хандығы ордасында өзара қырқыс басталады. 1194 жылы наймандардың көмегімен билік басына Тұғырылдың інісі Ерке-Қара келеді, бірақ оның билігі ұзаққа бармайды. Екі жылдан соң 1196 жылы Тұғырыл Темүжіннің көмегімен қайтып оралады да, қайтадан керей-моғол бірлестігінің билеушісі болады.

1198 жылы Қытай мен татарлар одағының арасында соғыс өрті тұтанады. Керейлер Қытай жағына шығып, монғолдармен бірге жорыққа аттанады. Қытай мен керейдің біріккен әскері татарларды күл-талқан етеді. Сөйтіп Тұғырылға қытайша ван яғни «патша» атағын беріп, Орталық Азияның тәу­ел­сіз ханы деп мойындайды. Сол кезден бастап Тұғырыл Ван хан атанады

Рашид-ад-диннің «Жылнамалар жинағында» Ван ханның дәуіріндегі керейдің атақты адамдарының есімі аталады. Олар: «бас әмір» Тегін-Күрі және Итүрген-Юдак, Гүрін бахадүр, «құрметті әмірлер» Ала-Бұқа және Та­йыр, Санғұн нөкерлері Білге-бек жәнеТудан, Ван ханның атқосшылары Бодай және Қышлық, әмір Құйду, Күрі-Силиүн-тайшы, Кү-Темір. [9]

Тұғырыл мен Жамұқа өңдеу

Темужін Керуленнің жағасы Бүркей деген жерде Тұғырылханмен оның інісі Жақа Гәмбу бастаған екі түмен қолға жолығады. Осыдан тура тартып Жамұқаға жолығады, ол оларды тосқанына үш күн болыпты, жасағын қатарға тұрғызып қарсы алады, бірақ Тұғырыл ханға қатты өкпелепті.

Осы үш күнде не оқиға болды?

«Мұңғұлдың құпия шежіресі» және басқа кітаптарда мұның басы ашық айтылмаған, онда басты қаһарман Шыңғысханды көрнектілендіру басты орында болғанда оның кімнің көмегімен күш алғаны ашық айтылмаған. Меніңше осы үш күнде Тұғырыл хан қара бұлғын ішік алғандағы уәдесін орындап бұрын Шыңғысханды жұртқа тастап кеткен руластарын шауып, оларды шырқ иіріп, Темужіннің аяғына жыққан, себебі Тұғырыл келген жер сол қамағ Моғұл жері. Осы соғыста Тарғұтайдың аталмай, тек Шыңғысхан Жамұқадан бөлінгенде Шыңғысханнан қорқып қаша көшуі оның күші әлсірегенінің дәлелі. Тұғырыл осылайша уәдесін орындап андасына берген сертінде іске асырды. Шыңғысханды Тұғырылдың сүйеп оған түмен қол жинап беруі Жамұқаға ұнамағаны анық, ендігі жерде ақсүйек Темужін оның басты бақталасына айналары анық еді. Сол үшін ол Тұғырыл ханға өкпелейді, арасы бір жыл өтпей ол Темужіннен де, Тұғырыл ханнан да бет бұрады. [10]

Меркітті шабу өңдеу

40 мың атты жасақ бас қосады да, Қалқа өзенінен түнде сал буып өтіп меркіттерді қапыда басады, судағы балықшылар көріп қойғандықтан дер кезінде хабар жеткізіп меркіттер жанталаса қарсыласады, әйтпегенде ең жауынгер елді тепе-тең күшпен жеңу қиын еді. Түнімен болған сұрапыл соғыста меркіттер қалың әскерге төтеп бере алмайды, ақыры Қағатай Дармала қолды болады, Дерусүнмен Тоқтааға, Барғұжын Тоғымға қашады. Сушігіл жоғалып, Бөрте құтқарылады. Меркіттің көптеген мал жаны қолды болады, осылайша бес арыс елдің бірі әлсіреп бұрынғы орнынан айырылады, ендігі жерде тек басқа тайпалармен одақтасу арқылы ғана Тұғырыл ханмен белдесетін болады. [11]

Моңғолдардың Керей хандығына бағынуы өңдеу

Тұғырыл хан заманында Моңғолия даласында үш үлкен күш болды, шығыс оңтүстікте татар тайпалары, әскер саны 30000-4000, 70000 шаңырақ, онан батыста Керей хандығы әскер саны 50 мыңға дейін, батыста Найман хандығы олар екі ханға бөлінді, әр қайсысы 20-30 мыңдап әскер шығара алатын. Ал осы үш хандықтан басқа күштірегі қамағ моңғолдар (моғол) мен меркіттер болды. Осы тайпалар мен хандықтар сахараның ең жоғары билігі үшін бір-бірімен ұзақ жауласып көп соғысты. Тайпалар өз мүдделері үшін қажет кезде өзара одақтасты. 1168 жылы Иесукей батыр өлген соң қамағ моңғолдар бір тұтастықтан айырылады, Иесукейдің тұсында онсызда нирундар мен дарлекін моңғолдар тұтас бірікпеген болатын.

Иесукей өлген кезде Тұғырылдың не үшін андасының бала-шағасына көмектеспегені беймәлім. Сірә Керей хандығының ішкі бұлғағы мен сыртқы жаулардан шыға алмаған сияқты. Алғашында тайпа билігі тайшығұт Тарғұтай қырылдақтың қолына өтсе, Темужін ержетіп әйел алған кезде оның андасы Жамұқа елдің бір бөлігіне ие болып Тұғырылдың сенімді серігі болады. Осылайша моғолдар тұтас біріге алмады. Шыңғысханға қатысты оның ұрпақтары құрған ұлыс ордаларда жазылған тарихнамаларда Шыңғысхан обыразын тіктеуге баса мән берілгенде онымен тұстас әсіресе сахара билігіне таласқан үзеңгілестерін төменшіктету құбылысы кең етек алған. Десе де сырт ел тарихшыларының көзқарасы бөлекше. Бұнда біз Жуайни мен Марко Поло деректерін ұсынып отырмыз. «Қазір татарлардың мемлекет құру барысын таныстыра кетейік, татарлар алғашында шүржендермен көрші болып, олардың терістігінде отырған екен. Тұрақты қоныстары болмапты, былайша айтқанда қаласы мен қорғаны жоқ кең жазық пен сахара, жайылымда жасапты,ол алаптарда кең әрі мол болып ағатын өзендер бар екен, оларда өздерінің патшалары болмаған. Олар бір күшті патшаға бағынышты екен, біреулердің айтуынша оны татарлардың тілінде Оң хан деп аталады екен, біздің тілімізде Пустер Жохн.

Татарлар әр жылы өздері баққан малының оннан бірін Оң ханға салық ретінде төлейді екен. Оң хан, яғни Пустер. Жохнолардың құдыретін байқап, олардың бірлесіп қарсылық көрсетуінен үрейленіпті. Сонымен оларды көптеген тайпаларға бөлуге бұйрық беріп, мемлекеттің әр жеріне бытыратыпты. Егер кез келген жерде бүлік туса, ол осы тайпалардың әр жүз адамының төртте бес адамын әскерге алыпбүлікті жаныштайды екен. Осылайша татарлардың күші әлсірей бастапты. Осы кезде Оң хан оларды алыс жерлерге ұзақ жорық жасауға міндеттепті, әрі сенімді әмірлерін оларды бақылауға қойыпты...». [12]

Дереккөздер өңдеу

  1. Қазақ ұлттық энциклопедиясы, 18 том
  2. Рашид-ад-дин. Сборник летописей. Т. I. кн. 1, 130 б
  3. Рашид-ад-дин. Сборник летописей. Т. I. кн. 1, 130 б
  4. Рашид-ад-дин. Сборник летописей. Т. I. кн. 1, 130 б
  5. Кычанов Е. И. Монголо-тангутские войны и гбель государства Си Ся. Татаро-монголы в Азии и Европе. – М., 1977. – 46 б.
  6. Кычанов Е. И. Монголо-тангутские войны и гбель государства Си Ся. Татаро-монголы в Азии и Европе. – М., 1977. – 46 б.
  7. Кычанов Е. И. Монголо-тангутские войны и гбель государства Си Ся. Татаро-монголы в Азии и Европе. – М., 1977. – 46 б.
  8. Моңғолдың құпия шежіресі-67 бет
  9. Рашид-ад- дин.Сборник летописей. Том І, книга первая М.-Л. 1952 107-134 беттер
  10. https://e-history.kz/kz/publications/view/tugiril_zamanindagi_kerei_handigi__5350 Мұрағатталған 7 мамырдың 2021 жылы.
  11. https://e-history.kz/kz/publications/view/tugiril_zamanindagi_kerei_handigi__5350 Мұрағатталған 7 мамырдың 2021 жылы.
  12. Рашид-ад- дин.Сборник летописей. Том І, книга первая М.-Л. 1952 107-134 беттер