Халиулла Өскенбаев

Халиулла Өскенбаев (1849-1870) - Құнанбайдың Айғыздан туған баласы, Абайдың інісі.


Он жасқа дейін ауылда Ғабитхан молдадан оқып, сауатын ашқан. 1859-67 ж. Омбыдағы кадет корпусында, 1867-68ж. Мәскеудегі Александр III атындағы әскери училищеде оқыған. 1868-70 ж. Батыс-Сібір генерал-губернаторлығына қарайтын Сібір казак әскери бөлімінде қызмет еткен. Ол ойшыл, аудармашы, әрі ақындықтан да құралақан болмаған. Ол ерте қайтыс болып, артында айтарлықтай мұра қалдыра алмады. Абай орыс әдебиетінің терең сырларымен, оның биік тұлғаларымен алғаш осы Халиулла арқылы танысты. Халиулла жазғы демалысында елге келгенде халық жырларын жинап, орыс классиктерін ауызша қазақ тілінде әңгімелеп, оны өзінің жақын достарына, туысқандарына айтып беріп отырған.[1]

Оның орыс әдебиеті үлгілерін қазақ арасына таратудағы еңбегі мен қызметі туралы Г. Н. Потаниннің «Ең соңғы қазақ ханзадасының киіз үйінде» атты жолжазбасында айтылады. Марғұлан Ә. Абай қолжазбасы. - Кіт.: Абай тағылымы. - А., 1986; Өскенбаевтың «...Тургенев, Лермонтов, Толстой және басқалардың шығармаларының қазақша жазылған еркін аудармасы бірнеше дәптер болыпты... Өскенбаев: «... орыстың белгілі сыншысы Белинский не дегенін тыңдаңыз» немесе «Орыс сыншысы Добролюбовтың бұл туралы пікірі мынандай» деп, орыстың атақты адамдарына иек артады екен» [2]. Халиулланы жақсы білген Н. Я. Ядринцевтің айтуынша, ол Л. Н. Толстойды, М. Е. Салтыков-Щедринді, В. Г. Белинскийді, Н. А. Добролюбовты тұңғыш рет қазақ тілінде айтып берген, халық эпосын жинап, зерттеуде көп еңбек сіңірген. Оған «Дала Уәлаятының газеті»1896 ж. 27-қазан күнгі 43 санында жариялаған «Қазақтың тәуір адамдарының қылар ісі» мақаласы айқын дәлел: «... Кейінгі уақытта қазақтан орыс медреселерінде оқығандар аз емес. Сөйтсе де солардың бірі медресе ашты, білім кітабынан кітап аударып, қазақ тілінде кітап басып шығарды деген естілмейді... Бұл туралы жалғыз-ақ ондай қылған, қырға барып тұрып дүниеден қайтқан Өскенбайұғылы екен. Сол құрметті адам есіту бойынша кеш болғанда орыс қиссаларын қазақ тіліне переуаттап қазақтарға айтады екен де, есітушілердің сұрауы бойынша жазып береді екен. Солайша Тургеневтің, Лермонтовтың, Толстойдың шығарған кітаптарын Өскенбайүғылы еркін переуат қылып шығарған».[3] Абайдың Халиулланы жоғары бағалағаны оның інісіне жолдаған хатынан анық көрінеді. 1866 ж. 8-наурызда Абай Омбыда оқитын інісіне хат жазған (Дентиннің Халиуллаға жазған хаты). Бұл хаттан Халиулланың оқыған, білімді, саналы ел азаматы болып шығуына Абайдың үлкен ықпалы болғанын, оған үнемі көмектесіп отырғанын көреміз.[4][5]

Дереккөздер өңдеу

  1. Бейсенбаев М. Абай және оның заманы. - А., 1988;
  2. «Русскоебогатство», С.-П., 1896, 83- б.
  3. «Дала уәлаятының газеті». - А., 1990
  4. Нұрқатов А. Абайдың ақындық дәстүрі. - А., 1966;
  5. Абай. Энциклопедия. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясының» Бас редакциясы, «Атамұра» баспасы, ISBN 5-7667-2949-9