Ханкөл
Ханкөл ауылы — Батыс Қазақстан облысы Қаратөбе ауданы, Жусандыой ауылдық округі құрамындағы ауыл.
| Ауыл | |
| Ханкөл | |
| Әкімшілігі | |
|---|---|
| Ел | |
| Облысы | |
| Ауданы | |
| Ауылдық округі | |
| Тарихы мен географиясы | |
| Координаттары |
50°02′27″ с. е. 53°30′46″ ш. б. / 50.04083° с. е. 53.51278° ш. б. (G) (O) (Я)Координаттар: 50°02′27″ с. е. 53°30′46″ ш. б. / 50.04083° с. е. 53.51278° ш. б. (G) (O) (Я) |
| Уақыт белдеуі | |
| Тұрғындары | |
| Тұрғыны |
590 адам (2009) |
| Сандық идентификаторлары | |
| Автомобиль коды |
07 |
Ханкөл шекарасы
| |
Географиялық орны өңдеу
Облыс орталығы - Орал қаласынан оңтүстік-шығысқа қарай 220 км-дей, ал аудан орталығы Қаратөбе ауылынан солтүстікке қарай 38 км-дей қашықтықта орналасқан. Дала және шөлейт зонасында орналасуы адам өміріне онша қолайсыздық жасамайды. Ауыл территориясы Жер шарының 24 сағаттық белдеуінің Лондон қаласынан өтетін Гринвич 0-дік меридианынан есептегенде 5-ші сағаттық белдеуде орналасқан. Теңіз деңгейінен биіктігі 93 м.
Ауыл территориясы Еуразия құрлығының ішкі ауданында жатыр, яғни Атлант мұхитының және оның теңіздерінен 2,5 мың шақырым қашықтықта жатыр. Солтүстік Мұзды мұхиты ауданымен екі ортадағы қашықтық керісінше анағұрлым жақын, сондықтан оның климатының қатаң болуына, сонымен бірге топырақ жамылғысы мен өсімдіктер дүниесіне, жалпы табиғатына әсер етеді. Ауыл аумағы шағылды-жазықты жер бедерінен тұрады.Дегенмен, көзге көрінбейтін тегіс болып көрінгенмен, көктем кезінде еріген қар суын жинайтын ойпандар мен көлшіктер, үлкен көлтабандар көп. Ауыл аумағында кең тараған жер бедерінің бір түрі шығыс, оңтүстік-шығыс бөліктерде орналасқан құм шағылдар. Ауыл территориясының 25 %-ын алып жатыр. Үлкен территорияны алып жатқан Көкөзекқұм құмды алабы.
Инфрақұрылымы өңдеу
Ауылда 1 орта мектеп, 1 шағын орталық, 1 медпункт, 1 мәдениет үйі және 1 кітапхана жұмыс істейді. Ауылға 2011 жылы “Ақбұлақ ” бағдарламасы бойынша су жүргізілді.Ауыл тұрғындары алыс елді мекендермен автокөлік жолдары арқылы байланысады.
Халқы өңдеу
1999 жылы тұрғындар саны 776 адам (401 ер адам және 375 әйел адам) болса, 2009 жылы 590 адамды (306 ер адам және 284 әйел адам) құрады.[1] Ауылдағы адамдардың жұмыспен қамтылу көрсеткіші — 40 %. Халықтың орташа тығыздығы 1 км-ге 3 адамнан. Туу көрсеткіші 1000 адамға шаққанда 0,005%, ал өлім — жітім 1000 адамға шаққанда 0,002%. Табиғи өсім жылына 0,003%.
Геологиялық құрылысы өңдеу
Аймақ геологиялық дамуы мен тектоникалық құрылымы жөнінен ежелгі шығыс Еуропа платформасының оңтүстік шығыс бөлігі болып табылады.
Платформа фундаменті архей мен протерозойда қалыптасып, кристалды қатты жыныстардан тұрады.Оның бетін кейігі эраларда (палеозой, мезозой, кайнозой) шөгінді жыныстар жапқан. Ауылдың ауданы ұзақ уақыт су астында жатып, біртіндеп көтерілуі нәтижесінде қазіргі қалпына келген. Антропогендік соңғы мұз басу кезеңінен кейін ғана қазіргі жер бедері қалыптасқан.
Құмды аудандар палеогеннің аяғында басталған Каспий трансгрессияларының соқтығысуынан пайда болған.Бұл аймақтың тектоникалық кернеуі оңтүстікке қарай созылыды, оңтүстік – шығысқы қарай қысылады.
Геологиялық құрылысы бор және палеоген жүйесінде қалыптасқан. Тектоникалық құрылысы Каспий маңы сенелизасы негізінде қалыптасқан. Жер қыртысында антропогендік шөгінділер кездеседі.
Климаты өңдеу
Ауыл территориясы түгелдей дерлік қоңыржай белдеуге кіреді. Ауыл климаты құрғақ континентті. Оған аумақтық мұхиттар мен теңіздерден алыс жатуы себеп болады. Қысы суық бірақ батысынан келетін циклондардың әсерінен кейбір кездерде жылылыққа ауысып отырады. Қаңтар айындағы орташа температурасы - 23 -25°С. Жазы ыстық әрі құрғақ, ұзақ болады. Шілде айының орташа температурасы 24-26°С.
Климатына тән ерекшеліктері: күн сәулесі мол түседі, құрғақшылық жиі болып тұрады, қар жамылғысы жұқа (кей жылдары қалың болады), қар мөлшерден жоғары буланады, желдің екпіні қатты, көктемде және өсімдіктің көктеу кезеңінде топырақтың ылғалдық қоры аз болады.
Жауын- шашын мөлшері 192-195 мм. Жауын- шашынның мол түсуі мамыр, маусым, қыркүйек, қазан айларына тура келеді. Орташа есеппен осы айларға жылдық мөлщердің 50% келеді. Жауын-шашынның орташа айлық және орташа жылдық мөлшері (мм):
| Ай/Жыл | 2007 | 2009 |
|---|---|---|
| Қаңтар | 30 | 21 |
| Ақпан | 22 | 24 |
| Наурыз | 34 | 32 |
| Сәуір | 30 | 32 |
| Мамыр | 39 | 37 |
| Маусым | 41 | 36 |
| Шілде | 29 | 27 |
| Тамыз | 36 | 29 |
| Қыркүйек | 40 | 35 |
| Қазан | 42 | 37 |
| Қараша | 33 | 38 |
| Желтоқсан | 20 | 19 |
| Жылдық | 396 | 367 |
Климаттық континенттігін анықтайтын көрсеткіштің бірі жылы және суық айлардың орташа температурасының амплитудасының мөлшері 29-30°С шамасында, ал абсолюттік көрсеткіші 57-58°С-қа дейін жетеді.
Қар жамылғысының орташа қалыңдығы 10-15 см. Оның тұрақты жату кезеңі 80-100 тәулік шамасында. Кейбір жылдары қар жамылғысы мүлдем тұрақты болмайды (орташа 10 жылда бір рет). Қыста шығыс бағыттан соғатын желдер басым болса, жазда солтүстік бағыттан соғатын желдер басым. Жылы кезең 140-160 күндей болады. Ауаның 100-тан жоғары температурасының 30000-34000-қа жетеді.
| Ай/Жыл | 2007 |
|---|---|
| Қаңтар | -22 |
| Ақпан | -17 |
| Наурыз | -2 |
| Сәуір | 0 |
| Мамыр | +12 |
| Маусым | +34 |
| Шілде | +40 |
| Тамыз | +38 |
| Қыркүйек | +22 |
| Қазан | +9 |
| Қараша | +2 |
| Желтоқсан | -8 |
| Жылдық | +146 |
Топырағы өңдеу
Аймақтың негізгі топырақ типі — бозғылт-қызыл ішінара сортаңдау топырақ. Аймақта топырақ типтерінің таралуы картада көрсетілген:
Негізінен топырақ құрамы аймақтың шөл мен шөлейт аймақтардың арасында орналасқандықтан әртүрлі типте:
Елді мекеннің шығыс, солтүстік- шығыс, оңтүстік-шығыс бөліктерінде таралған негізгі топырақ типі- сары және қызыл топырақ. Оңтүстік- батыс бөлігіндегі, яғни, Шилі өзені аумағы қалыпты қара топырақ типіне жатады.
Аймақтың 20%-ы қара-қызыл және қоңыр топырақты болса,48 %-ті бозғылт- қызыл топырақты типке жатады.8% күлгін, 31%-ті сұр-қоңыр топырақ типтеріне ажыратамыз.
Өсімдіктері мен жануарлар дүниесі өңдеу
Аймаққа негізінен жусанды-астық тұқымдас шөлейт зона аймағы өсімдіктері мен құрғақ далалық өсімдіктер тән. Аймақта өсімдіктердің 25-тен астам түрлері кездеседі. Негізінен адыраспан, селеу, жусан, есекмия, мия кең аумақта таралған. Өсімдіктердің басым түрі шөптесін өсімдіктер. Құм бидайық, шөл бидайық, жуа, бәйшешек, қара сексеуіл, раң, у жуа, тікенді жыңғыл, жантақ секілді тағыда басқа өсімдіктердің түрлері кездеседі.
Дәрілік өсімдіктерден: итмұрын, қызылмия, жестер, адыраспан секілді өсімдіктер де таралған. Аймақтағы өсімдік жамылғысында ағашты-бұталы және бетеге-бозды өсімдіктермен араласып келеді .Құм төбешіктерін еркекшөпті- құм жусанды және құмды астықтұқымдасты өсімдік топтары мен бұталы қараған мен ағаш өсінділері алып жатыр. Құмды қазаншұңқырларда көктерек, жатаған тал, бірлі- жарым шоқ ормандар таралған. 1949 жылы өсімдіктер дүниесін зерттеушісі А.Г.Гаель Көкөзекқұм құмды алабын зерттеп, құмды алаптан 200-ден астам өсімдік түрлерін анықтаған. Олардың ішінде облыстағы сирек және жойылып бара жатқан түрлері тізіміне ұсынылған реликті және эндемикалық түрлері кездеседі. Аймақта осы аталған өсімдіктердің үлкен юринея, қаратау лепидолофы секілді өсімдіктер бірең- сараң кездеседі.
Бауырмен жорғалаушылардан құм жұмырбас кесірткесі, шұбар кесіртке, жүйрек кесіртке, моңғол кесірткесі, орта азия тасбақасы, сұр жылан, сары жылан, өрнекті қара шұбар жылан, сары бауыр қара шұбар жылан, дала сұр жыланы, кірпі т.б. тіршілік етеді. Қосмекенділерден қосаяқ, кәдімгі бақылдауық бақа,көлшік бақасы, кәдімгі тарбақа,шөп бақасы, үлкен қосаяқ, дала тышқаны мекендейді.
Кемірушілерден тышқан, үлкен қосаяқ, дала тышқаны, кәдімгі сұр тышқан, көртышқан кездеседі. Жыртқыштардан: сасық күзен, борсық, түлкі, қасқыр, қарсақ кездеседі. Құстардың 20-дан астам түрі бар. Түрлері: құлақты жапалақ, күйкентай, қырғи, үкі, жапалақ, байғыз, қара бозторғай, сексеуіл жорға торғайы, сары шымшық, қара торғай, дала бозторғайы, қарлығаш, тоқылдақ, көкек, торғай, шымшық, қарға, сауысқан т.б. Аймақ қарға, торғай, қараторғай, қарлығаш секілді құстардың тұрақты мекені. Шұбар шымшық, шабындық құры, құр, шіл секілді құстардың түрлерін де кездестіруге болады.
Өрмекшіден: үй өрмекшісі, бунақ құрсақты өрмекші,секіргіш өрмекші,бүйі мекендейді. Қоңыздардан түкті сарғылт қоңыз, сарғылт жасыл қоңыз, терек зерқоңызы, дала қоңызы, құм қоңызы, колорадо қоңызы, шөпжемір, сасық қызыл қоңыз, қызғылт барылдақ қоңызы мекен етеді.
Бунақденелілерден кресті шыртылдақ қоңыз, көк шыбын, оқыра, безгек масасы, жасыл бізтұмсық, жасыл көзді шыбын, адам бүргесі, бал арасы, қауғабас ара, құмырсқа, ара тәрізді жылтыр көбелек, таң көбелек, ағаш жегі құмырсқа, көк түн көбелегі, қызыл түн көбелегі, кәдімгі аюқұлақ, жылтыр ұя көбелегі т.б. тіршілік етеді. Шилі өзенінде шортан, бекіре, қара балық секілді балық түрлері мекендейді. Аймақтың өсімдіктері мен жануарлары келтірген мәліметтерден де көп. Бұл материалдар әліде зерттелуде. Соған байланысты бұл тақырыпты бөлек қарастырамын.
Өзендері мен көлдері өңдеу
Аймақта көбінесе көктемде қар суымен толатын көлшіктер көп. Үлкен көлтабандар да кездеседі. Олар ауылдың шығыс бетінде орын тепкен. Көлтабандардың үлкені — Ақкөл көлі. Ұзындығы 2,5 км, ені 1,5 км. Ауылдың оңтүстік батысында Сырым ауданымен шекарасында Айдын көлі орналасқан. Аймақтың көлшіктері жаз айында кеуіп кетеді. Солтүстік-батысында Шилі өзені ағып өтеді.
Шаруашылығы өңдеу
Шаруашылықтың негізгі маманданған түрі — мал шаруашылығы. Көбінесе ірі қара мал мен қой өсіруге машықтанған. Жердің көбі жайылым мен шабындыққа пайдаланылады.Мелиорацияланған массивтің жалпы ауыл шаруашылығы жеріндегі үлесі- 2%.
Ауыл халқы жаз айларында бау-бақша егу мен айналысады. Бау-бақша дақылдарынан қияр, қызанақ, баклажан, капуста, бұрыш, шалқан, пияз, аскөк, шалғам, сәбіз, картоп егіледі. Шилі өзені жағасында қауын, қарбыз егеді.
Мал өсіру және бау-бақша шаруашылықтарына байланысты елді мекенде бірнеше шаруа қожалықтары жұмыс істейді. Жәнеде техникаларды жөндеу үшін пайдаланылатын шеберханаларда жұмыс істеп тұр.
Тәуелсіздігімізді алған жылдан бастап көптеген жерлер мен аймақтардың тарихы мен географиялық жағдайлары зерттеліп жатыр. Әліде болса Ханкөл ауылы секілді көптеген елді мекендеріміздің тарихи беттері жоқтың қасы. Қазіргі кезде көптеген елді мекендер құрып кетіп жатыр. Кішкене ғана Ханкөл ауылында әліде болса тіршілік қайнап жатыр.[2]