Хасан әс-Саббах

Хасан әс-Саббах, Хасан ибн Саббах немесе Хасан-и Саббах (араб.: حسن الصباح‎, парсы: حسن صباح‎, 1050 жж. ортасы—1124 жыл 23 мамыр, Аламут) — ізбасарларымен «сәийдуна» («біздің Қожайын») деп аталған көрнекті исмаили қайраткер( исламның шиитік тармағы), хашшашин немесе ассасиндер атауымен белгілі низарилердің мемлекетін құрушы.

Хасан әс-Саббах парс. حسن صباح‎, араб. حسن الصباح
Өмірбаяны
Дүниеге келуі	1034 (1034) Иран
Қайтыс болуы	12 маусым 1124 (1124-06-12) Аламут, Казвин, Иран

Белгісіз суретшіден Хасан ибн Саббахтың бейнесі

Өмірбаянының дереккөздері

Хасан әс-Саббахтың өмірін баяндайтын туралы негізгі құжат — низарилердің «Саргузашт-и сәийдна» («Біздің Қожайын туралы әңгіме») — қазіргі күнге дейін жетпеген, бірақ XIII—XIV ғғ. парсылық тарихшылары әл-Джуәйни, Рашид әд-Дин және Абдуллаһ Кашанидің еңбектерінде кең қолданылған. Әс-Саббах өмірінің ерте кезеңдері туралы деректер аз, оның Аламут билеушісі ретіндегі өмірі толығырақ баяндалған. Оның шығармалары мен айтқан сөздерін әш-Шаһрастанидің «Діндер мен секталар туралы кітап» («Китаб әл-милал уән-нихал») еңбегінде табуға болады.

Өмірбаяны

Хасанның әкесі, Әли ибн Мұхаммед ибн Джафар әс-Саббах әл-Химйари Рашид әд-Диннің дерегі бойынша исламға дейінгі Йеменнің химйарит билеушілерінен, ал Мирхонд дерегі бойынша - Хорасанның Тус маңындағы ауылдан шыққан дейді. Дереккөздер Хасанның туған жері туралы қарама-қайшылықтар туғызады. Э.Браун, В.А.Иванов, Л.В.Строева әл-Джуәйнидің қалдырған мәліметіне сүйене отырып, оны Рейде, ал, М.Ходжсон, И.П.Петрушевский және Ф.Дафтари Қомда туған дейді.

Шығыста «үш медреседегі жолдастар» туралы аңыз кеңінен таралды, аңыз бойынша Хасан, Низам әл-Мүлік және Омар Хайям Нишапурдағы Муваффак имамында бірге оқыды. Достар өмірде үлкен жетістіктерге жеткен қалғандарына көмектеседі деп ант етті. Низам әл-Мүлік Селжүк сұлтанның уәзірі атанған кезде, Хасан оның көмегінің арқасында сарайда лауазымға ие болды, бірақ кейін бәсекелестіктен қорыққан уәзір, себебтермен оны сарайдан қуып жібереді. Низариттер басшысының бұйрығымен Низам әл-Мүліктің өлтірілуі, Хасанның жеке кегі деп есептелді. XIX ғасырда Бұл аңыздың тарихи анық еместігі, Низам әл-Мүлік Хасан ибн Саббах пен Омар Хайямға қарағанда бұрынырақ туылғанын байқаған Е.Браун шындыққа жанасқандығын дәлелдеді.

Шын мәнінде, Хасан Рейдің медресесінде оқыған және өзінің алғашқы білімін он екі-шииттердің дәстүрлері аясында оқыған. Исмаилияны насихаттаудың басты орталығы Рейде (да'ва немесе дават деп аталатын «үндеу») жас Хасан исмаилия ілімдерімен таныстырып, әкелердің сенімінің дұрыстығына күмән келтірген жергілікті исмаилиялық да’и Амирэ Заррабпен (ар.-парс. зарраб — «тиын нақысшысы») кездесті. Оның сұрақтарына толық жауап берген да’и Әбу Нажм Саррадж (ар. саррадж — «қайысшы», «ерші»), Хасан исмаилия доктринасының шынайылығына сенді. Уағыздаушы Му’мин Хасанды исмаилдіктер қатарына алып, сол уақыттағы исмаил имамы - фатимидтік халифа Әл-Мұстаансирге адалдығы туралы ант берді.

Мысырға саяхат

Селжүк жеріндегі Батыс Парсыда басты да’и Абд әл-Мәлік ибн Атташ Рейге 1072 жылдың мамыр-маусым айларында келіп, ол жаңадан ант бергенге назар аударып, оны өзінің көмекшісі (наиб) етіп тағайындады. 1074/75 ж. Хасан Ибн Атташты Исфаһанға, Парсыдағы исмаилиттердің құпия орталығына ілесіп барды. Онда 1076/1077 ж. дейін болған. Содан кейін Ибн Атташтың бұйрығымен Фатимидтердің астанасы Каирға, мүмкін, білімін жалғастыруға немесе беделді исмаилиттермен танысуға барды. Исфаханнан Әзірбайжан арқылы Хасан Мийафарикинге келді, онда ол жергілікті қадимен сөз байласып қалды. Ол адамның құқығын ашық түрде наразы болғаны үшін қаладан қуылды. Ол Мосул мен Рахбу арқылы Дамаск қоршап жатқан Гут оазисіне жетті. Қысқа жолды түркі қолбасшысы Оқсыз бөгегендіктен, Хасан айналып баратын жолмен баруға тура келді, яғни, Бейрут, Сайда, Кейсариядағы Акко арқылы. Минадан кемеге отырып, Тинниске жеті күннен кейін жетті, ары қарай Мемфиске, ал 1078 жылы 30 тамызда Каирге келді. Ол Мысырда 1080 ж. дейін болды, алдымен Каирде, сосын Александрияда.

1060 жылдары Фатимид империясы терең дағдарысты бастан кешті. 1062 жылы Каирдің маңында түрлі әскери топтар өзара қақтығысты(берберлер, түркілер, дейлемиттер); Түркі әскері халифаға қарсы көтерілді және 1068/1069 жылдары астананың сарайлары мен кітапханаларын тонады; Нілдегі судың деңгейі төмен болуы (1065—1072 жж.) халық арасында аштыққа себеп болды. Әл-Мустансир Сириядан 1074 жылы түріктерді армян әскерлерінің күштерімен көтерілуін басқан Фатимидтердің әскер қолбасшысы Бадр әл-Джамалиді шақырды. Бадр әл-Джамали бір мезгілде уәзір, әскер қолбасшысы (амир аль-джуйуш) бола тұрып, жиырма жыл бойы мемлекеттің нақты билеушісі болды және 1078 жылдан бастап эмиссарлардың басшысы (да’и ад-ду’ат) атанды. Дегенмен, қанша тырысқанымен, ол Сириядағы фатимидтердің иелігін қолында ұстай алмады, ал Дамаск 1079 жылы Селжүк князьдігінің астанасы болды.

Мысырда Хасанның болу туралы дереккөздер күмәнді немесе қарама-қайшы ақпарат жеткізеді. Рашид ад-Диннің айтуынша, жоғары лауазымды тұлғалар ол келгенде салтанатты түрде қарсы алды; Ибн әл-Асир мен басқа да ортағасырлық тарихшылардың айтуынша, халифа аль-Мустансир қабылдауында Хасанды ілтипатпен қарсы алды; Рашид әд-Дин мен Жувейнидің айтуы бойынша, Хасан халифаны көрмеді, бірақ Хасанның келуі туралы біліп, оны бірнеше мәрте мақтады. Мүмкін, халифадағы салтанатты жиналыс пен аудиенция аудитория - жалған оқиға, өйткені Хасан «жас практикант, бәлкім, өте аз адамға белгілі және шенеуніктер оны мақтанышпен салтанатты түрде құрметпен қабылдауға тырыспайтын».

Мемлекетті құру

Аламут және Рудбар жазығындағы қамалдардың орналасу картасы

1090 жылы Исмаилиттер Иранның таулы аймағы мен Каспий теңізінің жағалауы арасында орналасқан Аламут аңғарындағы мықты бекіністі басып алды (Казвин қаласының солтүстік-шығысында). Басып алу жоспарын көптеген Аламут тұрғындарын исмаилияны қабылдауға негіздеген исмаилияның уағыздаушысы Хусейн Каини дайындаған. Бекіністің селжүктік коменданты Алави Махди сенімсіздікпен әрекет етті. Алдымен ол исмаилизмді қабылдайтынын мәлімдеді, сосын исмаилиттерді бекіністен шығарып тастады, кейінірек қайтадан кіргізді. Осы уақытта оның бұйрықтарына ешкім құлақ аспады. Хасан 4 қыркүйекте бекініске кіріп, комендантқа үш мың алтын динарға берат (міндеттеме) жазып берді және оған кетуге рұқсат берді. Аламут билеушісі Әмір Юрюн-Таш бекіністерін өзіне қайтаруға тырысты, бірақ ауыр қоршаудан кейін исмаилилерге бекіністерді ұстай алды. 1092 жылдың ақпан-наурыз айларында сұлтан Мәлік шах Саббах пен оның жақтастарына қарсы шабуылға әмір Арслан-Таштың әскерлерін жіберді, олар маусым-шілде айларында Аламутты қоршады. Бекіністе 60-70 көп емес адам және аз азық-түлік болды. Хасан 300-ге жуық адам жинаған Казвиндегі жақтастарынан көмек сұрауға мәжбүр болды, қыркүйек-қазан айларында қоршаушыларға кенеттен шабуыл жасап, әскердің бытырап қашуына әсер етті.

1091/1092 жылдары Кухистандағы исмаиылдардың көтерілісі сәтті болды, уақыт өте келе Қайн, Тун, Туршиз, Заузан, Табас, Хур, Хусп және басқа да қалалар олардың қолдарына өтті. Сельджук қалаларын және бекіністерді басып алғаннан кейін, Саббах өзінің жақтастарын кутвал (орынбасар) етіп тағайындады; селжүк мемлекетінің бірқатар салықтар мен алымдарды алып тастады. Қызыл Саруг сұлтанның гүләмі Дару бекінісін қоршады, бірақ Мәлік шахтың өліміне байланысты соғыс қимылдарын тоқтатты (1092 жылдың қарашасы). 1099/1100 жылдары Хасанның құпия жақтаушысы раис Мұзаффар Мұстоуфи оған Дамған маңындағы Гирдкух бекінісін берді.

Саббах өзінің қолдаушыларынан ең жоғарғы деңгейдегі аскетизмді талап етті және өзі де осы өмір салтын ұстанды. Сектаның ішінде қатаң және авторитарлық тәртіп орнатылды. Белгіленген ережелерді бұзған деген күдікпен Саббах, тіпті, ұлдарының біреуін өлтіруге бұйырды.

Хасан 1124 жылы қайтыс болды; оның мұрагері Қия Бұзұрғ Үміт болды. Ибн Саббахтың мемлекеті қайтыс болғаннан кейін 132 жыл өмір сүрді.

Ілімі

Хасан бин Саббахтың ілімі Да’ват-и джадид («Жаңа шақыру») деген атпен танымал.