Шатыршагүлділер тұқымдасы
Шатыршагүлділер тұқымдасы (лат. Apiaceae) — қос жарнақтылар класының өсімдіктер.
| Шатыршагүлділер | ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||
| Ғылыми топтастыруы | ||||||||||
| ||||||||||
| Үлгілік тегі | ||||||||||
| Apium Карл Линней | ||||||||||
| Кіші тұқымдастары | ||||||||||
|
Жер шарында кең тараған, әсіресе Солтүстік жарты шардың тропиктік емес аймақтарында таралған 300-дей туысы, 3 мыңнан астам түрі бар. Қазақстанның барлық аймақтарында кездесетін 82 туысы, 227 түрі белгілі. Шатыршагүлділер тұқымдасы негізінен бір не көп жылдық өсімдіктер, сирек бұта немесе ағаш түрінде өседі. Жапырақтары кезектесіп орналасады, тілімденген, сабағы көбінесе қуысты. Гүлдері уақ, қос жынысты, күлтесі бес желекті, бес аталықты. Гүлшоғыры күрделі не жай шатырша немесе шоқпарбас. Жәндіктермен тозаңданады. Жемісі — тұқымша, жаңғақша. Шатыршагүлділер тұқымдасының көпшілік түрі — пайдалы өсімдіктер. Араларында көкөністік түрлері (ботташық, сәбіз, балдыркөк, ақжелкек), тех. маңызды түрлері (сасыр, күнзе), эфир майлылары (анис, зире, айован, күнзе), дәрілік түрлері (аскөк, амми, сасыр, т.б.) және сәндік үшін өсірілетіндері (шоқсары, астранция, балдырған) бар. Кейбір түрі өте улы — утамыр, убалдырған, арамшөп түрлері де көп (әлпен, бежір, скандикс,), көптеген түрі — құнды жайылым шөбі және балды өсімдіктер.[1]
ТМД елдерінде 7 туысқа жататын аралиялардың 12 түрі өседі. Панакс туысы біздің елде женьшень деген атпен белгілі. Олардың басым көпшілігі тропикада және субтропикада, түрлердің әртүрлілігінің орталықтары – Үнді-Малайзия және тропикалық Америкада өседі. Қазақстанда мәдени түрлері ғана кездеседі.
Шатыршагүлділер тұқымдасы– кішігірім ағаш немесе бұталар, сирек лианалар және көп жылдық шөптер. Жапырақтары көпшілігіне қынапты, кезекті, саусақ немесе қауырсынкүрделі. Олар түскен соң орнында жырық қалады. Шатырша гүлділер 300 туыс, 3 000 түрден тұрады. Жер бетінің барлық жерінде, бірақ көп бөлігі қоңыржай және субтропикалық облыстарда кездеседі. Қазақстанда – 79 туыс, 227 түр кездеседі. Көпжылдық, екі жылдық немесе бір жылдық шөптесін өсімдіктер, сирек бұталар. Сабағы мен тұқымының құрамында эфир майлары және шайыр жолдары бар секреторлы каналдары бар. Жапырақтары жай, бөбе жапырақсыз, қатты тілімделген, сирек бүтін, сағақтан шыққан қынабымен. Гүлдері ұсақ, дұрыс, қос немесе дара жынысты, дара күлтелі, дұрыс, қос үйлі, ботрикалық, жиі ірі гүл шоғырынан. Гүл шоғыры күрделі шатырша, сирек шоғырбас.
Жемісі – қостұқымша (вислоплодник). Тұқымы майлы эндоспермді және кішкентай ұрығымен. Шатыршалардың әртүрлі бөліктерінің құрамында эфир майлары, шайыр, кумарин, сапониндер, кейде алколоидтар болады.
Дереккөздер өңдеу
- ↑ Қазақ Энциклопедиясы, 9 том.
| Ортаққорда бұған қатысты медиа файлдар бар: Category:Apiaceae |