Уикипедия

Эдвард Мунк

Эдвард Мунк (Edvard Munch, 1863-1944) — Норвегиялық экспрессионизм суретшісі және графикшісі[4]. Оның шығармалары адам жанының налаға толы мұңлы кескінін айқын бедерлеп көрсетуімен ерекшеленеді және кейінгі неміс экспрессионизміне айырықша ықпал етті. Оның өнері мен өміріне анасының өлімі, балалық шағындағы ағасы мен әпкесінің өлімі, әкесі мен екінші әпкесінің психикалық ауруы із қалдырған. Болмашы білім алады, бірақ Христианидегі (қазіргі Осло қаласы) суретшілер тобының қолдауымен имперссионизмге және постимрессионизмге бейімделуі оның керемет стиль қалыптастыруына мүмкіндік берді.

Эдвард Мунк
Edvard Munch[1]
Суретші Мунк 1912 жылы
Суретші Мунк 1912 жылы
Туған күні

12 желтоқсан 1863 (1863-12-12)

Туған жері

Лётен, Хедмарк, Норвегия

Қайтыс болған күні

23 қаңтар 1944 (1944-01-23) (80 жас)

Қайтыс болған жері

Экели, Ослоға жақын, Норвегия

Жанры

Көркем сурет, графика

Өнер ағымы

Модерн, экспрессионизм, символизм

Атақты қолөнерлері

Айғай, Түңілу

Ықпал етті

Эдуард Мане, Поль Гоген, Винсент Ван Гог, Анри де Тулуз-Лотрек, Жорж Сёра, реализм, импрессионизм, постимпрессионизм, пуантилизм, символизм[2]

Ықпалы әсер етті

Василий Кандинский, Эрнст Людвиг Кирхнер, Макс Бекман, Пауль Клее, Анри Матисс, Оскар Кокошка, Макс Курцвайль, Франц Марк, Эмиль Нольде, Отто Мюллер, Фрэнсис Бэкон (суретші), Трейси Эмин, Гилберт и Джордж, Питер Дойг, экспрессионизм, фовизм, Cюрреализм[2][3]

Ғұмырбаяны өңдеу

Бала кезі өңдеу

 
Мунк: "Ауру бала" (1907)

Мунк 1863 жылы 12-ші желтоқсанда Норвегиядағы Лётенде (Løten) туылып, Христианида (қазіргі Осло қаласы) ержетеді. Ол суретші Жақып Мунк (Jacob Munch) пен тарихшы Петр Андриас Мунктің (Peter Andreas Munch) туысқаны.[5] Мунктің шешесі Лаура (Laura Cathrine Bjølstad) 1868 жылы туберкулез ауыруынан қайтыс болады. Шешесі қайтыс болған соң бала Мункті әкесі бағады. Бірақ әкесі рухани ауыруға шалдығып, балаларына тозақ үрейі туралы көп айтады екен.[6] Оның түсіндіруінше, егер әлдекім күнә өткізсе жанып жатқан тозаққа тасталады және енді қайтіп құтқарылу орайы онда болмайды екен. Бұл тәрбиелер бала Мунктің санасына мәңгілік із қалтырады.[7]

1877 жылы оның ағасы мен жақсы көретін София атты әпекесі қайтыс болады[8]. Ал, әкесі 1889 жылы қайтыс болады. Мунктің бір қарындасы бала кезінде рухани ауыруға шалдыққаны анықталған екен. Мунктің өзі де ауырушаң болады. Ағалы-қарындасты 5 ағайынды ішінде тек ағасы Андре ғана үйленеді және ұзақ өтпей ол да қайтыс болады. Осынау іркес-тіркес қайтыс болулар Мунктің жүйкесі мен көңіл күйіне нашар әсер етіп, жаны жаралы есейеді. Ажалдың бұл соққысы Мунк шығармаларындағы тұншығу мен қасіреттің негізгі себебі есептеледі. Ол былай деген болатын:

  ''"Ауыру, жындану және ажал менің бесігімді төңіректеген періштелер болды және олар маған өмір бойы еріп жүрді."  

Жастық шағы өңдеу

1879 жылы Мунк инженер болу үшін технологиялық институтқа оқуға түседі. Бірақ денсаулығына байланысты оқуды жөнді жалғастыра алмайды.[9] 1880 жылы Мунк суретші болуға бел байлап, аталған институттан кетеді. Келесі жылы ол Осло королдық өнер және дизайн институтына қабылданады. Мүсінші Julius Middelthun және натурализм суретшісі Кристиан Крог (Christian Krohg) оның оқытушысы болады. Жас суретші өз суретшілік бағыты туралы былай деген екен:

  "Мен өз суреттерімде өмірді және оның мен үшін мәнін бейнелеймін."  

[9]

1885 жылы Мунк Парижге барады және оның туындылары да француз суретшілерінің ықпалына ұшырайды.[10][11] Өз шығармашылық үлгісін импрессионизмнен бастаған Мунк біртіндеп постимпрессионизмге ауысады және ақыр-аяғы өзіне ғана тән жаңа суреткерлік шеберлігін қалыптастырады. Мунктің суреттері стилі жағынан постимпрессионизмге жақын болғанымен, бірақ негізгі тақырыбы символизмге тән. Оның суреттері сыртқы дүние шындығын емес, адамның ішкі жан дүние шындығын бейнелеуге құрылған.[12]

1892 жылы қарашада Мунк Берлин суреткерлер одағының шақыртуы бойынша суреттерін көргізбеге қояды және оның суреттері талас тақырыбына айналады. Бір апталық көргізбеден соң Мунк Берлинде әр ел қайраткерлерінен құралған әлеуметтік бірлестікке қатысады. Бұл бірлестікте сол кездің біршама танымал жазушылары, суретшілері мен сыншылары болады. Олардың арасында Норвегия жазушысы Генрик Ибсен (Мунк Ибсеннің бірнеше пьесасына фон сурет жобалап береді) және Швед драматургі Август Стриндберг қатарлы әйгілі тұлғалар да болады.

1892 жылдан 1908 жылдар аралығында Мунк көп уақытын Париж және Берлин қалаларында өткізіп, офорт (мыс ойма), литография (тас ойма) және гравюра (ағаш ойма) өнері салаларында үлкен беделге ие болады. Ғасырлар тоғысы кезінде ол өзінің бұрынғы шығармаларын жаңаша материалдар (Фотография, литография және гравюра) арқылы қайта жаңғыртады.

 
Осло Мунк мұражайындағы сурет

1908 жылы күзде оның құлазу науқасы тіпті де тереңдеп, ақыры Даниэль доктордың арнаулы психиатриясында емделе бастайды. Ондағы емдеу оның даралығын өзгертіп жібергендей болады.

1909 жылы Мунк Норвегияға қайтып, ұлы табиғатқа қызығушылдық танытады. Оның шығармаларындағы бояулар алуандығы айқындалып, мұңлы сарын сейілгендей болады. Нацистік Германия тұсында Мунк "азғын суретші" атанып, Германияның көркем галереяларынан суреттері алынып тасталады. Германияны өзінің екінші отаны санайтын Мункке бұл біраз ауыр тиді.

Өмірден қайтуы өңдеу

 
Ослодағы Мунк мұражайы

80 жастық мерейтойын өткізген соң бір айдан кейін Мунк 1944 жылы 23 қаңтарда Осло маңындағы Экелиде (Ekely) өмірмен қоштасты. Ол Осло мұрағатына өзінің 1000 май бояулы суретін, 15400 эстамп суртін, 4500 су бояулы суретін, 6 ойма мүсінін сыйлады. Мункті еске алу үшін Осло әкімшілігі Tøyen-де "Мунк мұражайын" ашты. Мунк мұражайы әлемде Мунк суреттерін ең көп сақтаған мұражай есептеледі. Бұдан басқа Ослодағы ұлттық көркемсурет галереясы да Мунктің біраз май бояулы суретін сақтауда. Ослодағы Hotel Continental ішіндегі Dagligstuen бөлмесі де Мунктің біраз таңдаулы эстамп суреттерін сақтауда.

Сурет стилі өңдеу

Менің шірік тәнімнен,
Әдемі гүлдер өседі.
Мәңгілік жайқаламын,
Жаным гүлге көшеді.

— Эдвард Мунк[13]

Мунк көбінесе тіршілік, ажал, махаббат, үрей, құлазу қатарлыларды өзекті тақырып етіп, адамға күшті әсер беретін сызықтар, бояулар қолданып, қарапайымды әсірелеп көрсетіп, өз сезінісі мен көңіл күйін айқын бедерлеп көрсетуге тырысады. Оның сурет стилі германдық және Орта еуропалық экспрессионизм (бейнешілдік) ағымының алғашқы үлгісі есептеледі.

Мунк суретшілік өмірінде өз стилін көп рет өзгерткен болатын. 1880 жылдары Мунк натурализм (мысалы: «Ханс Жагердің портреті», Portrait of Hans Jæger Мұрағатталған 26 маусымның 2015 жылы.) бағытында және жартылай импрессионизмдік (әсершілдік) (мысалы: «Лафайетте көшесі», Rue Lafayette) бағытта болды. 1892 жылдардан бастап Мунк өзінің тоғыспалы синтетизмдік өз стилін қалыптастыра бастады (мысалы: «Күйзеліс» ). Мұнда бояулар символды мағынаға ие болып, әлдебір идеяларды жүктеп жеткізеді (мысалы: «Айғай»). Бұл оны белгілі мағынада символизммен тоғыстырды. 1890 жылдары Мунк ашық түстерге көбірек жүгініп, өз кейіпкерін орталыққа жайғастыруы жиіледі.

Сурет:VII-1000-forside-200.jpg
Норвег кронасындағы Эдвард Мунк кескіні (2001) (оң беті)

Мунк адамдардың ішкі жан толқынын бейнелеудің түрлі амалдарын сынақ етіп, кейіпкерлері өз күйін білдірген күйде суреттелді (мысалы: «Күл»). Мұндай орналастыру салдарынан Мунк суреттерінде адам, ауа, естелік, қимыл, уақыт секілділер тегіс бір сәтте түйсікке ұйып қатып қалғандай әсер беріп, адам жанының қалтарысын тосын жарық еткізгендей болады.

Мунктің барлық кейіпкерлері, түрлі образдар («Емханадағы ажал», мысалы), тіпті әрбір қимыл-қозғалыстар белгілі бір көңіл күйді бейнелеп, "дененің тілін" жеткізіп айтып жатқандай болады. Мунк кейіпкерлері (мысалы, «Айғай») белгілі бір көңіл күй ауанын бейнелейтіндіктен, ол сызған ер мен әйел нақты шындықтар емес болатын. Мунктің айтуынша, импрессионизм өз өнер үлгісіне сай келмейді. Мунк нақты шындықтың кез келген бір түйінін бейнелеуге еш қызықпайды, оның баса мән бергені көңіл күй мағынасы, шындықтың адам жанындағы сағымы. Осы мақсатқа жету үшін Мунк құлазу секілді күйлерге айырықша сәп салды және шығармалары адам есін шығарардай сасқалаққа толы болды.

Шығармашылық өңдеу

Айғай өңдеу

 
Мунк: Айғай

Мунктің бізге жеткен күнделіктерінде мынадай жазба бар:

  ''Екі досыммен бірге соқпақпен келе жаттық. Күн орнына отырар тұста көңіл-күйіміз қатты құлазыды. Аяқ астынан аспан қанды реңге бояна қалды. Мен шаршағанымды сезіп, шарбаққа сүйендім. Ізінше қала мен оның төңірегін басқан алқызыл бұлтқа көз салдым. Достарым ұзап кеткен болатын. Мен сол жерде табиғаттың қаһарлы айғайын іштей сезініп, қорқыныштан дірілдеген қалпымда сілейіп қалдым ...  

«Айғай» (1893, норвег: Skrik, таза мағынасы тұрғысынан "Бақыру", "Шыңғыру", "Шырқырау" деп те аударуға болады,) — Мунктің өкілдік туындысы, Мунк шығармашылығының шыңы. Бұл туындыда суретші экзистенциализмдік мағынада адамзат қасіретін дөп бейнелейді. Мунктің басқа туындылары секілді, «Айғайдың» да бір-біріне сәл ұқсамайтын 4 нұсқасы бар. Бұлардың арасындағы 1895 салынған нұсқасы 2012 жылы 2 мамырда 119,922,500 $ сатылған болатын.[14]

Ғасырлар тоғысы кезінде Мунк «Тіршілік арқауы – өмір, махаббат, ажал жыры» (Frieze of Life—A Poem about Life, Love and Death) атты тізбекті суреттер желісін салды, «Айғай» соның бірі есептеледі. Бұл сурет желісі тіршілік, махаббат, үрей, ажал, қайғы-қасірет, мұң тақырыбына арналған.[15]

Ол осы туындылары арқылы өмір мен өлім туралы өз кешірмесі мен сезінісін бейнелеуге тырысты. Мысалы «Ауру бала» (Мунктің қайтыс болған әпекесі Софияны бейнелейді), «Емханадағы ажал», «Түңілу», «Қанішер», «Күйзеліс», «Күл», «Тіршілік биі» қатарлылар. Бұл суреттер суретші түйсігі мен сезімін тіке бейнелейді, объекттің нәзік бейнесі қарапайым ғана сызылған, ал бірақ сезім, көңіл күй әсіреленген, объект нақты болғанымен мұнда тек сезімді бейнелеудің құралы ретінде ғана маңызды болған. Бұл суреттерде жанды сілкілейтін мәңгілік құдірет бар, осынау көріністердің артындағы фон адасқан аңсар апанын, қашып құтылғысыз ажал көлеңкесін, тіршіліктің қарамаққа қарапайым, бірақ абсурдқа толы үйірілісін, абыржу, үрей қабаттасқан шындықты сезіндіреді.

Мунк шығармаларының жаны оның жан дүниені боямасыз тіке, адал көрсетуінде. Әр туындысынан оның бүкіл болмысымен, жан сезімімен жасампаздықпен шұғылданғаны байқалады. 1889 жылы 26 жастағы Мунк былай жеп жазған болатын:

  ''"Біз ендіқайтіп бөлмедегі газет оқыған жігітті, немесе жіп иірген қызды сызбаймыз. Біз тірі адамды сызамыз. Ол тыныс алады, оның сезімі бар, ол мұңға батады, ол және ғашық."  

Тіршілік арқауы өңдеу

1893 жылы желтоқсанда Мунк Берлиндегі әйгілі Унтер ден Линден (Unter den Linden) көшесінде сурет көргізбесін өткізді. Бұл оның «Тіршілік арқауы» суреттері есептеледі. Онда табиғатпен тыныстас суреттер де болды: «Дауыл», «Ай нұры», «Жұлдызды кеш». Мұнан басқа махаббаттың көлеңке түсін көрсететін «Роза гүлі және Мейли», «Қанішер» қатарлылар да болды. «Емханадағы ажал» ажалды негізгі тақырып етіп, Мунктің әпекесі Софияға арналды. Негізінен бұл суреттерде Мунк отбасындағылар көрініс тапты. 1894 жылы «Тіршілік арқауына» «абыржу», «күл», «Мадонна», «Әйел затының үш кезеңі» қатарлы туындылары енді. Ғасырлар тоғысы кезінде ол «Тіршілік арқауын» сызып аяқтады.

Мунктің біраз туындылары Модерн (art nouveau) өнерінің эстетикасын бейнелейді. 1898 жылы өзінің «метаболизм» (әуелдегі аты "Адам ата мен Хауа ана" болатын) туындысына рельефтік ағаш рама орнатты, бұл Мунктің шектелген алманы жеп күнәһар болуы туралы "адамзаттың азғындауы" мифіне сенетінін, махаббатқа үмітсіз қарайтынын көрсетеді. 1900 жылдары сызылған «Бос крест», «Голгофа» қатарлылар оның метафизикалық бағытын білдірді.

1908-1909 жылдардағы жүйке күйзелісінен кейін, оның өнері анағұрлым позитивті және айқын бола бастады, бірақ бұрынғыдай қарқынды болмады.

Туындылары өңдеу

Негізгі туындылары өңдеу

 
Ослодағы "Мунк үйінде" сақталған сурет


  • Негізгі жұмыстары
  •  
    Айғай. 1893. Май бояулы, картонға салынған пастель суреті. Норвегия ұлттық галереясы, Осло
  •  
    Тіршілік биі. 1899–1900. Кенепке салынған май бояулы сурет, 49½ × 75 in. Норвегия ұлттық галереясы, Осло
  •  
    Күл. 1894. Кенепке салынған май бояулы сурет. 120.5 × 141 cm. Норвегия ұлттық галереясы, Осло
  •  
    Мадонна. 1894. Кенепке салынған май бояулы сурет. 90 × 68 cm. Мунк мұражайы, Осло
  •  
    Бұл пастель 1893 жылғы "Айғайдың" тұңғыш аяқталды нұсқасы болуы мүмкін. Ослодағы Мунк мұражайында сақталуда
  •  
    Мунк жағынан "Айғай" деп аталған литография, 1895
  •  
    Картон пастел, 1895 жылы орындалған бұл нұсқа, 2012 жылы 120 млн долларға сатылды
  •  
    1910 жылы сызылған бұл нұсқасы 2004 жылы Мунк мұражайынан ұрланған болатын, ал 2006 жылы қалпына келтірілді.

Таңдамалы туындылары өңдеу

  •  
    Сенадағы қасиетті бұлт. 1890. 46 × 38 cm. Мунк мұражайы, Осло
  •  
    Монте-Карлодағы ұтыс үстелі. 1892. 74,5 × 116 cm. Мунк мұражайы, Осло
  •  
    Август Стриндберг. 1892. Кенепке салынған май бояулы сурет, 120 × 90 cm. Заманауи өнер мұражайы (Moderna Museet), Стокгольм, Швеция
  •  
    Емханадағы ажал. 1893. 134 × 160 cm. Мунк мұражайы, Осло
  •  
    Жұлдызды түн. 1893. 135.6 × 140 cm. J. Paul Getty мұражайы.
  •  
    Қанішер. 1895. 91 × 109 cm. Мунк мұражайы, Осло
  •  
    Маза. 1894. 94 × 74 cm. Мунк мұражайы, Осло
  •  
    Емханадағы ажал. c. 1895. Кенепке салынған май бояулы сурет. 59 × 66 in. Норвегия ұлттық галереясы, Осло
  •  
    Теңізден келген әйел (бөлігі). 1896. Кенепке салынған май бояулы сурет. 39½ × 126 in.
  •  
    Кеш, мазасыздық І. 1896. 41.1 × 55.7 cm. Мунк мұражайы, Осло
  •  
    Айырылысу. 1896. 96 × 127 cm. Мунк мұражайы, Осло
  •  
    Дауыс / Жазғы түн. 1896. 90 × 119 cm. Мунк мұражайы, Осло
  •  
    Сүйіс. 1897. 99 × 81 cm. Мунк мұражайы, Осло
  •  
    Мұра. 1897–99. 141 × 120 cm. мұра
  •  
    метаболизм (алмасу). 1898–99. 172 × 142 cm. Мунк мұражайы, Осло
  •  
    Қызыл және ақ. 1899–1900. 93 × 129 cm. Мунк мұражайы, Осло
  •  
    Сапар түтіні. 1900. 84 × 109 cm. Мунк мұражайы, Осло
  •  
    Consul Christen Sandberg. 1901. 215 × 147 cm. Мунк мұражайы, Осло
  •  
    Сүйіс IV. 1902. 47 × 47 cm. Мунк мұражайы, Осло
  •  
    Åsgårdstrand-дық төрт қыз. 1903. 87 × 111 cm. Мунк мұражайы, Осло
  •  
    Брошь. Eva Mudocci. 1903. 76 × 53.2 cm. Мунк мұражайы, Осло
  •  
    Жағалаудағы қызыл үй. 1904. 69 × 109 cm. Мунк мұражайы, Осло
  •  
    Portrait of Фридрих Ницше 1906.
  •  
    Мараттың өлімі I 1907.
  •  
    Мараттың өлімі IІ 1907.
  •  
    Қызғаныш. 1907. 75 × 98 cm. Мунк мұражайы, Осло
  •  
    Күн. 1910–11. 450 × 772 cm. Мунк мұражайы, Осло
  •  
    Шапқылаған ат. 1910–12. 148 × 120 cm. Мунк мұражайы, Осло
  •  
    Сары белгі. 1912. 129.5 × 159.5 cm.Мунк мұражайы, Осло
  •  
    Диванда. 1913. 80 × 150 cm.Мунк мұражайы, Осло
  •  
    Жылаған тыржалаңаш. 1913–14. 110 × 135 cm. Мунк мұражайы, Осло
  •  
    Жазғы түн, жағалаудағы Ингер. 1889.
  •  
    Дауыл, 1893
  •  
    Åsgårdstrand-тағы ағаш және бақ қоршауы
  •  
    Айлы кеш, 1895
  •  
    Голгофа, 1900
  •  
    Бойжеткен, 1901
  •  
    Балалар, 1903
  •  
    Мұң, 1894
  •  
    Ауыру бала, 1885-1886жж.
  •  
    Бала және өлім, 1899

Автопортреттер өңдеу

  •  
    Автопортрет. 1882. 26 × 19 cm. Мунк мұражайы, Осло
  •  
    Автопортрет. 1895. 458 × 314 mm. Мунк мұражайы, Осло
  •  
    Тозақтағы автопортрет. 1903. 82 × 66 cm. Мунк мұражайы, Осло
  •  
    Қылқаламдар ұстаған автопортрет. 1904. 197 × 91 cm. Мунк мұражайы, Осло
  •  
    Шарап бөтелкесі қасындағы автопортрет. 1906. 110 × 120 cm. Мунк мұражайы, Осло

Photographs өңдеу

  •  
    Warnemünde, 53 жасындағы портреті. 1907. 89 × 89 mm. Мунк мұражайы, Осло
  •  
    Едвард Мунк Warnemünde жағалауында. 1907. 83 × 87 mm. Мунк мұражайы, Осло
  •  
    "Марат өлімі" үлгісіндегі портреті”. 1908–09. 81 × 85 mm. Мунк мұражайы, Осло
  •  
    Құрылықтың мәлім жеріндегі портреті I. 1906. 90 × 90 mm. Мунк мұражайы, Осло
  •  
    Құрылықтың мәлім жеріндегі портреті II. 1906. 82 × 87 mm. Мунк мұражайы, Осло
  •  
    26 жастағы автопортреті
  •  
    1902 жылғы Мунк.
  •  
    Мунк портреті
  •  
    1929 жылғы Мунк
  •  
    1933 жылғы Мунк
  •  
    Эдвард Мунк Экелиде, 1930
  •  
    Warnemünde-дегі Рон мейманханасындағы Роза Мейснер. 1907. Photograph. 87 × 73 mm. Мунк мұражайы, Осло
  •  
    Эдуард Мунк, 1921ж., Anders Beer Wilse
  •  
    Эдуард Мунк, 1933ж.

Дереккөздер өңдеу

  1. ↑ "Munch". Random House Webster's Unabridged Dictionary.
  2. ↑ a b Эдвард Мунк «Өнер тарихы — The Art Story»
  3. ↑ Придо С. Өшпенділіктен махаббатқа дейін. Эдвард Мунктің 150 жылдығы// The Art Newspaper Russia № 6 (15). — 2013. — Шілде-тамыз.
  4. ↑ "Британ үстел энциклопедиясы" I том, АСТ-Астрель, Мәскеу, 2006,ISBN 978-5-17-038532-4(Т.1) (АСТ),ISBN 978-5-271-15120-0 (Т.1) (Астрель)
  5. ↑ Үлгі:Harvnb
  6. ↑ Үлгі:Harvnb
  7. ↑ Үлгі:Harvnb
  8. ↑ Үлгі:Harvnb
  9. ↑ a b Үлгі:Harvnb
  10. ↑ Үлгі:Harvnb
  11. ↑ Үлгі:Harvnb
  12. ↑ Үлгі:Harvnb
  13. ↑ Thompson J. William Sustainable Landscape Construction: A Guide to Green Building Outdoors — 2nd. — Washington, D.C.: Island Press, 2008. — P. 30. — ISBN 978-1-59726-142-5. Edvard Munch: From my rotting body, // flowers shall grow, // and I am in them, // and that is eternity.
  14. ↑ Pollard, Chris. They paid how Munch for it? (3 мамыр 2012). Тексерілді 6 мамыр 2012.
  15. ↑ Vogel, Carol. Munch's ‘Scream' to Hang for Six Months at MoMA, The New York Times (17 September 2012).

Сыртқы сілтемелер өңдеу

«https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=Эдвард_Мунк&oldid=3101952» бетінен алынған