Эмили дю Шатле

Габриэль Эмили Ле Тоннелье де Бретеиль, маркиза Дю Шатле(фр. Gabrielle Émilie Le Tonnelier de Breteuil, marquise du Châtelet, 17 желтоқсан, 1706, Париж — 10 қыркүйек, 1749) — француз математик және физик. Ұзақ жылдар бойы Вольтердің музасы болған.

Эмили дю Шатле
Эмили дю Шатле
Эмили дю Шатленің портреті
Туған күні	17 желтоқсан 1706 (1706-12-17)
Туған жері	Париж
Қайтыс болған күні	10 қыркүйек 1749 (1749-09-10) (42 жас)
Қайтыс болған жері	Люневиль
Азаматтығы	Франция
Қызметі	математик, физик
Қолтаңбасы

Өмірбаяны

Габриэль Эмили Луи Николас Ле Тонельенің, барон де Брутейльдің және оның екінші әйелі Габриель-Анна де Фролейдің қызы болған. Оның әкесі Версаль сарайында Людовик XIV-тің қабылдауына шет мемлекеттердің елшілерін дайындап, оларды корольге таныстыратын болған. Париждегі барон үйі - сол дәуірдің белгілі ғылым мен өнер қайраткерлері, ағартушылары, соның ішінде Жан Батист Руссо немесе Фонтенель сияқты адамдар жиналатын орын болған. Эмилидің дарындылығын байқаған әкесі оған керемет классикалық білім берді. Ол айтылғандардан бөлек ағылшын және итальян тілдерін үйренді, шынайы ықыласымен семсерлесу, ән салу, би билеу, театр өнерімен айналысты, шпинетте(қолжетпейтін сілтеме) ойнады. Эмили 16 жасында сарайға қабылданды. Ол өмірде көптеген жетістіктерге ие болды және оның Маркиз де Гебриандпен, маршал Ришельемен бірге жазған бірнеше шағын романдары болды.

1725 жылы 12 маусымда Эмили отыз жастағы Маркиз Флорент Клод дю Шателлеге тұрмысқа шықты (кейінірек Вольтер Шателлені Шатлеге жөндеді). Ол күйеуі маркиз лауазымында патшалық губернаторға қызмет еткендіктен, күйеуімен бірге Семюр-ан-Оксуаға кетіп қалады. Бұл жұптардың арасында үш бала болды. Ол Семюр-ан-Оксуада математикаға деген құштарлығын оятқан де Мезьермен танысады. 1730 жылы Эмили Парижге қайта оралады.

Сире қамалы. Литография

Сол уақыттарда ақсүйектер ортасында махаббатпен болған некелер сирек болды, керісінше ерлі-зайыптылар арасында келісімшарттық неке көп орын алды. Маркиз дю Шателет оның күйеуі алдындағы міндеттері үш бала туылғаннан кейін толықтай орындалды деп санады. Ол әдептіліктің шекарасынан шықпай, зайырлы әйелге арналған еркіндікке ие болды. Эмилидің бірнеше қысқа романдары көп болды, соның ішінде математик және астроном Пьер де Мопертуи және математик Алексис Клерутпен бірге жазған романдары да болды. Алайда ол күйеуімен тығыз қарым-қатынасын сақтап, онымен хат алысуды жөн көрді және кеңестерін тыңдап отырды. 1733 жылы маркиза Вольтермен танысты және оның көңілдесі болды. 1734 жылы маркиз Вольтер «Орлеандық бикештерді» құрғандығы үшін қамауға алынудан қашу үшін Парижден кетуге мәжбүр болған кезде, Эмили оны күйеуінің Шампан қаласындағы Сир-сюр-Блаздағы тозығы жеткен кішкентай қамалын пана ретінде ұсынады. Қамауға алу туралы бұйрықтың күші жақын арада жойылмайтыны белгілі болған соң, Эмили Вольтердің соңынан ерді. Он бес жыл ішінде Сир жері Эмили мен Вольтердің тұрақты мекеніне айналды, барлық сапарларынан соң олар әрдайым осы сарайға оралды. Шатле жұбайлары онша бай болған жоқ, алайда Вольтердің айтарлықтай қаражаты болған еді. Сирға көшкеннен кейін маркиза көп ұзамай Вольтердің қалауымен оның ақшасына қамалды жартылай қалпына келтірді. Сирда ғылыми зертхана мен кітапхана орналасқан жаңа КРЫЛО пайда болды. Эмили мен Вольтер ол жерде оптикалық құбылыстар мен вакуумдық ерекше құбылысты зерттеді, ал қамалдың төбесіндегі жабдықталған шағын театрда Вольтердің пьесалары қойылды. Сир жазушылар, натуралистер, математиктер кездесетін орынға айналды. Мұнда 1736-1737 жылдары Вольтер "Ньютон философиясының элементтерін" жазып шығарды.

1745 жылы Эмили Ньютонның "Табиғи философиясының математикалық негіздерін" аудара бастады және бұл жұмысы оның қайтыс болған шағына дейін жалғасты. Оның басты еңбегі шығарманы латын тілінен француз тіліне аударуда емес, Лейбниц құрған Ньютонның математикалық дәлелдеулерін және континентте танылған шексіз шағын мәндерді есептеу әдісін кіріктіруде еді. Сонымен қатар дю Шатле Ньютонның мәтіндерін түсініктемелерімен жеткізіп отырған. Ол «қозғалыс мөлшері» терминін (Ньютон оны масса мен жылдамдықтың көбейтіндісі деп атаған) жылдамдық квадратының массаға көбейтіндісіне (Лейбництің кезінде ол «тірі күш» деп аталған) көбірек сәйкес келеді деп дәлелдеді. Бірақ ол сол кездегі ғылыми қауымдастықты осы тұжырыммен келісуге мәжбүр ете алмады. Көп жылдар өткеннен кейін ғана ескі терминдер сәтсіз деп танылып және олардың орнына «импульс» пен «кинетикалық энергия» сөздерін қолданды.

1737 жылы ол «От туралы шығарма» атты қолжазбасын шығарды, онда ол инфрақызыл сәулелену туралы заманауи идеяларға ұқсас идеяларды білдірді. 1738 жылы дю Шатле мен Вольтер ерікті түрде Франциялық Акамедия жариялаған "От туралы ең жақсы жұмыс" атты байқауға қатысты. Шығармалар жасырын түрде жарияланғандықтан, байқауға әйел адам да қатыса алды. Сыйлық швейцариялық математик Леонард Эйлерге табысталды, дегенмен 1744 жылы дю Шатленің «От туралы шығармасы» Академия атынан басылып шықты. 1746 жылы дю Шатле Болон ғылым академиясының мүшесі болды (Париж академиясына әйелдер қабылданбады).

1744 жылдан 1748 жылға дейін дю Шатле Версальда сарайға қайта қабылданған Вольтермен жиі бірге болды. 1748-1749 жылдары ол Вольтермен бірге Луневиль сарайында, яғни Станислав Лешчинскийдің резиденциясында, Людовик XV-нің қайын атасы, поляктің бұрынғы патша сарайында тұрды. Ол сарай қызметкері, офицер және ақын де Сент-Ламберттің сүйіктісіне айналды. Жүкті болғаннан кейін, дю Шатле күйеуін баланың өзінен екеніне сендірді. Өмірінің соңына дейін ұлы ақын сүйіктісінің өліміне өз өзін кінәлап өтті. Эмили Клиротпен бірлесе жасаған Ньютон шығармасының аудармасын бітіргеннен кейін де жұмыс істеуді тоқтатпады. 1749 жылғы қыркүйек айының басында ол Вольтердің айтуы бойынша қыз баланы дүниеге әкелді: «Қыз анасы өзінің жұмыс үстелінде жұмыс істеп жатқан кезде дүниеге келді». 1749 жылы 10 қыркүйекте Эмили дю Шателет босанғаннан кейін қызуы көтерілгеннен қайтыс болды, жаңа туған қызы да ұзақ өмір сүрмеді. Ол қайтыс болғаннан кейін Вольтер д'Аржанталға: «Мен сүйіктімнен айырылып қана қоймай, өзімнің жартымнан, мен үшін жаратылған жаннан, кішкентайынан білетін досымнан айырылдым» деп жазды.

1759 жылы Клеро "Табиғи философияның математикалық негіздерінің" аудармасын Вольтердің алғысөзімен жариялады. Бұл Ньютон шығармасының бүгінгі күнге дейінгі жалғыз французша аудармасы болып табылады. Дю Шатленің Вольтермен жазысқан жүзге жуық хаттарының көп бөлігі жоғалып кетті. Санкт-Петербургте Вольтердің қағаздарында дю Шателет жазған (жарияланбаған) үш жүзге жуық шығармалары сақтаулы тұр.

Қазіргі заманның өнері

• Эмили туралы В.Аксеновтың «Вольтер ерлер мен әйелдер» романында айтылған.
• 2007 жылы Эмили туралы түсірілген Арна Селигнактың теледидарлық фильмінде Леа Дрюкермен бірге басты рөлде ойнады.
• 2008 жылы композитор Кайя Саарияхо Эмили дю Шатленің өмір тарихы негізінде «Эмили» операсын жазды. Премьералық қойылымдар 2010 жылы 1 наурызда Лионда, 2010 жылы 18 наурызда Амстердамда өтті [1] [2]. Пария атағын Карита Маттила шырқады.

Қолданылған әдебиеттер

• David Bodanis: Emilie und Voltaire. Eine Liebe in Zeiten der Aufklärung, Reinbek: Rowohlt Verlag Juli 2007, ISBN 3-498-00645-2
• Samuel Edwards: Die göttliche Geliebte Voltaires. Das Leben der Émilie du Châtelet, Stuttgart: Engelhorn Verlag 1989, ISBN 3-87203-061-2
• Marit Rullmann u.a.: Philosophinnen. Von der Antike bis zur Aufklärung. S.217ff, Dortmund 1993, ISBN 3-905493-44-6
• Élisabeth Badinter: Emilie Emilie. Weiblicher Lebensentwurf im 18. Jahrhundert., München: Piper 1984, ISBN 3-492-02865-9
• Ruth Hagengruber: «Gegen Rousseau — für die Physik: Gabrielle Emilie du Châtelet (1706—1749). Das Leben einer Wissenschaftlerin im Zeitalter der Aufklärung» in: Konsens 3 (18) 2002, S. 27-30.
• Ruth Hagengruber: "«Eine Metaphysik in Briefen. E. du Chatelet an P. L. M. de Maupertuis». In: H. Hecht, Pierre Louis Moreau de Maupertuis (1698—1759). Spitz-Verlag: Berlin 1999, S. 189—211.
• Gerlinde Kraus: Bedeutende Französinnen — Christine de Pizan, Émilie du Châtelet, Madame de Sévigné, Germaine de Staël, Olympe de Gouges, Madame Roland, George Sand, Simone de Beauvoir, Schröder Verlag, Inh. G. Kraus, Mühlheim am Main / Norderstedt 2006, ISBN 3-9811251-0-X

Сілтемелер

Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона