Эолдық шөгінділер

Эолдық шөгінділер (грек. aіolos – ежелгі грек мифологиясындағы жел әміршісі) – жел әсерінен қалыптасқан борпылдақ түзілімдер. Эолдік шөгінділер құм мен тозаңды жел ауаға көтеруі немесе жер бетінде ұшырып, оны қайтадан түсіруі нәтижесінде қалыптасады. Үлкен аймақтарды қамтитын Эолдік шөгінділер аридтік климатқа ерекше тән. Әдетте Эолдік шөгінділерге эолдық құмдар мен эолдық лесстер жатады. Ләсс жер шарының көптеген жерлерін жауып жатыр. Мыс., Алатау бөктері бойымен созылған ләсс белдеуі шығыстан батысқа қарай 1500 км-ді қамтиды. Бұл түзілімдер Алматының оңт. жағында текшеленген бедер пішін түріндегі өзіне тән сарғыш түспен ерекшеленеді. Көктөбенің ләсс түзілімдерінен тұратын биігінде телемұнара орналасқан. Мұндағы түзілімдердің қалыңд. 20 – 50 м болса, Қытайдағы ләсс түзілімдерінің қалыңд. 170 м-ге дейін жетеді. Эолдік шөгінділердің мех. құрамы жарықшақты, кеуекті, күңгірт бетті, ұсақ түйірлі құмнан тұрады; 0,05 мм-ден 0,25 мм-ге дейінгі фракциялар басымырақ (80 – 99%). Эолдық құм-саз тау жыныстарынан бедер пішіндері мен шөл далалар қалыптасады. Ең көп таралғаны – айрықша бедер пішіндері бар құмды жазық шөлдер. Мыс., орақ немесе жарты ай пішінді асимметриялы құм төбелерін шағылды (бархан) жалдарды, т.б. жатқызуға болады. Бархандар бір бағытта соққан жел әсерінен жаралып, биікт. 30 – 140 м-ге дейін жетеді. Көшпелі құмдар егістікті, құрылыстарды, жолдарды, т.б. жауып, ауыл шарушылығына зиянын келтіреді. Сондықтан оларды тоқтату үшін тосқауылдар қойып, құм бетіне арнайы эмульсиялар себеді және тамыры тереңге кетіп жайылып өсетін ағаштар отырғызылады. Қазақстанда Эолдік шөгінділер Каспий және Арал т-дері маңында, Сырдария бойында, Балқаш к-нің оңт-нде кеңінен дамыған; қ. Шөгінді тау жыныстары. Ә. Байбатша

Дереккөздер

<references>