Ян Чихольд
Ян Чихольд (нем. Jan Tschichold, 2 сәуір 1902, Лейпциг, Германия — 11 тамыз 1974, Локарно, Швейцария) — типограф, кітап дизайнері, оқытушы және жазушы.
| Ян Чихольд | |
| Jan Tschichold | |
_by_Erling_Mandelmann.jpg) Ян Чихольд 1963 жылы | |
| Туған күні | |
|---|---|
| Туған жері |
Лейпциг |
| Қайтыс болған күні | |
| Қайтыс болған жері |
Локарно |
| Азаматтығы | |
| Қызметі |
типограф, кітап дизайнері, оқытушы және жазушы |
Өмірбаяны өңдеу
Ян Чихольд Лейпцигте, суретші отбасында туған. Каллиграфиядағы өзінің алғашқы білімін Чихольд әкесінен алған болатын.
1919 жылы Чихольд лейпцигтік Кітап ісі және графика академиясына оқуға түсті. 1922-1925 жылдары осы жерде кешкі сыныптарда каллиграфиядан сабақ берген. 1925 жылы оның «Типографика негіздері» («Elementare Typographie») атты кітабы жарық көрді. «Типографика негіздері» Чихольдтің басқа «Жаңа типографика» («Die Neue Typographie») атты кітабымен бірге кітап теру ісінде түбегейлі өзгеріс жасады.
1926 жылы ол досы Пауль Реннердің шақыруымен Мюнхендегі Неміс кітапбаспа шеберлері мектебінде каллиграфия мен кітап теру стилистикасы бойыша сабақ берді. Кейінрек Чихольд пен Реннерді «мәдени большевиктер» атап кетті. 1933 жылы наурызда билікке нацистер келгеннен кейін 10 күн өткен соң Чихольд әйелімен бірге қамауға алынды. Олардың үйінде кеңестік плакаттар табылып, Чихольдтар жанұясы коммунистермен сыбайлас депеген күдікке ілінді. «Неміс халқын қорғау мақсатында» деген сылтаумен Чихольдтың барлық кітаптары гестапо тарапынан сатылымнан алынып тасталды. Тек алты аптадан кейін полицейлер көмегімен Чихольдтар Швейцарияға қашты. 1933 жылы тамызда Ян Чихольд нацистік Германияны тастап кетті. Өзінің қалған өмірін Чихольд Швейцарияда өткізді, тек Англияға қысқамерзімді сапар шекті: 1937-1938 жж. «Пенроуз» (Penrose Annual) жылдық басылымының шақыруымен, 1947-1949 жж. британдық типограф Руари Маклиннің шақыруымен, Чихольд екеуі «Penguin Books» басылымында кітаптарды безендірумен айналысты.
Ян Чихольд 1974 жылы Локарно қаласының ауруханасында 72 жасында қайтыс болды.
Ол қаріп, оның тарихы, типографиялық өнер мен қытайлық графикаға арналған 50-ден астам кітап жазған. 1965 жылы Ян Чихольд Кұрметті патша дизайнері рангына көтерілді.
Шығармашылығы өңдеу
Кітап безендіру өңдеу
1923 жылы Баухаустың бірінші Веймар көрмесін тамашалағаннан кейін Чихольд модернизмге әуестенді. Ол типографикадығы жаңа стильдің жақтасы болды: алғашқыда (1925 жылы) беделді журналдар беттерінде, 1927 жылы оның жеке көрмесі өтті, кейінрек танымал «Жаңа типографика» еңбегі жарық көрді. Бұл кітап нағыз модернистік манифест болды. «Жаңа типографикада» Чихольд барлық ескі қаріптерге қарсы шықты, олардың орнына шабылған қаріптерге көңіл бұрды, ассиметриялық кітап теруді және баспа өнімдерінің стандартталған форматтарын қолдады. Кегльдер (қаріп өлшемі) мен қаріптердің қанықтығы көмегімен ақпаратты тез жеткізуге болатынын ең бірінші болып түсіндірді. Кітапта бүкіл Германияның баспагерлеріне әсер еткен практикалық кеңестер мен заманауи типографиканың көптеген мысалдары келтірілді. Екінші дүниежүзілік соғысқа дейін Чихольд бірнеше рет Англияда болғанымен, оның бірнеше мақаласы ағылшын тіліне тек 1945 жылы аударылды.
«Жаңа типографика» қазіргі таңда да классикалық еңбек болып табылады, алайда Чихольд кейінрек өзінің қатаң модернистік көзқарастарынан бас тартты. 1931 жылы ол лирикалық және нәзік Saskia қаріпін жасап шығарды. 1932 жылы Чихольд кітаптардың негізгі мәтінін классикалық кертпелері бар қаріптермен (ағылш. serif font, орыс. шрифт с засечками) тере бастады. Уақыт өте ол типографикада классикалық стильге икемделе бастады. Модернизмге Чихольд авторитарлы, тіпті фашистік стиль деген баға берді.
1947-1949 жж. Чихольд Англияда тұрды. Мұнда ол «Penguin Books» баспасы үшін жаңа кітап безендірулер жасады. Чихольд басылым кітаптарының типографикасын старндарттарды, жаңа сериялық кітап мұқабаларын жасады.
Қаріптер өңдеу
1926-1929 жж. Чихольд «әмбебап әліпбиін» жасаумен айналысты. Бұл әліпби неміс тіліндегі кейбір бір дыбысты белгілеуге қолданылған әріптердің тіркесін бір әріппен алмастыруы керек болатын. Мысалы, Чихольд «ch» (ꜧ, қазақша «х») және sch (ſ, қазақша «ш») әріп тіркестерін алматыратын жаңа белгілеулерді жасап шығарды. Сонымен қатар ол кейбір әріп тіркестерінің жазылу емілесін алматыруды ұсынған: «eu-ді» «oi-ға», «w-ны» «v-ға», «z-ны» на «ts-ға». Ұзақ дауыстылар әріп астында орласақан макронмен белгіленуі керек болатын, ал дәстүрлі неміс умлауты сол бойы әріптің үстінде қала берді. Әліпби кіші әріптерден тұратын бір ғана шабылған қаріптен тұрды.
Ян Чихольд келесі қаріптерді салды:
- Transit (1931)
- Saskia (1931/1932)
- Zeus (1931)
- Sabon (1966/1967; XVI ғ. француз қаріпқұюшысы Жак Сабонның құрметіне аталған)
XVI ғасырдың француз қаріптері негізінде салынған «Сабон» (Sabon) антиквалық қаріпі монотип пен линотип екеуіне де келетіндей етіп жасалынған. Сабон көмегімен терілген ең алғашқы кітап Уэшберн колледжінің Библиясы (дизайнері Брэдбери Томпсон) болды. Кейінрек Линотайп компаниясы Сабонның «Sabon Next» атты интерпретациясын жасап шығарды.
Библиографиясы өңдеу
Неміс тілінде өңдеу
- Die neue Typographie. Ein Handbuch für zeitgemäß Schaffende, Verlag des Bildungsverbandes der Deutschen Buchdrucker, Berlin 1928.
- Typografische Entwurfstechnik, Stuttgart: Akademischer Verlag Dr Fritz Wedekind & Co., 1932.
- Typografische Gestaltung, Benno Schwabe & Co., Basel 1935.
- Ausgewählte Aufsätze über Fragen der Gestalt des Buches und der Typographie, 1948.
- Schatzkammer der Schreibkunst, Basel, 2. Aufl. 1949.
- Meisterbuch der Schrift. Ein Lehrbuch mit vorbildlichen Schriften aus Vergangenheit und Gegenwart für Schriftenmaler, Graphiker, Bildhauer, Graveure, Lithographen, Verlagshersteller, Buchdrucker, Architekten und Kunstschulen, Ravensburg, 1952, 2. Aufl. 1965.
- Geschichte der Schrift in Bildern, Hamburg, 4. Aufl. 1961.
- De proporties van het boek (Die Proportionen des Buches), Amsterdam, 1991.
- Schriften: 1925—1974 Band 1/2. Berlin, 1992.